نگاهی گذرا بر چارچوب حکمرانی مردمی در فضای مجازی

سرگذشت تاریخ جوامع بشری پس از جنگ جهانی دوم که احیاکننده شکل‏ جدیدی از تحولات سیاسی-اجتماعی در پذیرش عمومی الگوی حکمرانی به عنوان الگوی زیربنایی و تسری آن الگو در لایه‌‏های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه است، یک اصل مشترک با خود به دنبال دارد، به گونه‌‏ای که بقای خود را در حفظ آن اصل می‌‏داند. این اصل واحد یا نقطه اشتراک بنیادی در شکل‏‌گیری حکومت‏‌ها، اتکای حقیقی یا ظاهری آن‌‏ها بر اراده مردم یا شهروندان در قالب مشارکت سیاسی و سایر مشارکت‌ها در جامعه است. به بیانی‏ دیگر تحول ساختارهای اجتماعی به سبب تحولات سیاسی و جهانی، نوع الگوی جدید تعاملی میان حکومت‌‏ها و شهروندان ایجاد نمود که در این الگوی نوین شهروندان به عنوان بازیگران مهم در قلمرو حاکمیتی به حساب می‌آیند.

مشارکت به عنوان رکن مهم حکمرانی مبتنی بر اراده مردم به معنای سهیم و شریک شدن افراد جامعه، پذیرش مسئولیت در فعالیت‏‌ها و وجوه گوناگون زندگی اجتماعی جهت دستیابی به اهداف مشخص بر مبنای خاستگاه سیاسی-اجتماعی آنان است. این اراده بالفعل در ادبیات‏ گوناگون مشارکت اصلاحی، تکمیلی و ابتدایی بحث شده و در حالات مختلف مشارکت سیاسی، اجتماعی، جمعی، فردی با غایت رشد واقعی مردم و در قالب ارائه خدمت به مردم ظهور می‏‌کند.

لازمه تحقق مشارکت، ایجاد بستر مناسب جهت حضور فعال، تبادل جریان اطلاعاتی با هدف کنش مناسب و به موقع، ایجاد ساختار منسجم، دسترس‌پذیری آسان و قابلیت ایجاد زیست اجتماعی و جمعی است. در همین راستا فضای مجازی که عبارت است از نظام‌های اجتماعی حاصل از تعامل کاربران بر روی شبکه، ویژگی‌ها و ظرفیت‌هایی دارد که می تواند به عنوان بستری جهت تحقق الگوی حکمرانی مبتنی بر مشارکت حداکثری مردم به حساب آید. تحقق الگوی حکمرانی مردمی و مشارکت عمومی در قالب ارائه الگوی اداره امور عمومی با هدف بهبود مسائل کلان و خرد و افزایش اثربخشی و کارایی در بستر فضای مجازی نیازمند ارائه طبقه‌بندی بر اساس مولفه‏‌ها و ابعاد حکمرانی در چهار ساحت نوع، هدف، عامل و سبک حکمرانی است که الگوی جامع حکمرانی مردمی با توجه به دو مولفه فاعلیت و حضور مردم و اثرگذاری با توجه به بستر فضای مجازی را طراحی می‌کند.

• نوع حکمرانی

نوع حکمرانی در این الگو به معنای جایگاه و نقش مردم در تعیین حکومت است که در صورت تحقق مناسب، مقبولیت اجتماعی را با خود به همراه دارد. بدین جهت شرکت گسترده و آگاهانه مردم در انتخابات و تعیین نوع حکمرانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. گسترش فضای مجازی این امکان را برای دولت‌ها به وجود می‌آورد که ذیل تحقق کامل دولت الکترونیک((E-government) و خدمت‌رسانی به مردم(G2C)، انتخابات الکترونیک(E-voting) را با هدف تسریع، تسهیل و گسترش مشارکت مردم راه‌اندازی کند. همچنین مسأله جهت‌دهی افکار عمومی و تغییر ذهنیت‌ها در فضای مجازی عامل مهمی است که بر انتخابات‌ها و دیدگاه‌های مردم تاثیر می‌گذارد تا آنجا که حتی می‌تواند مشروعیت سیاسی یک دولت به ظاهر منتخب را تهدید کند؛ چرا که ممکن است انتخاب این دولت توسط مردم در شرایطی صورت گرفته باشد که ذهنیت‌ها و باورهای ایشان به شدت تحت تاثیر عملیات روانی و مهندسی افکار عمومی بوده باشد.

• غایت حکمرانی

هدف الگوی حکمرانی مردمی در فضای مجازی، «خدمت به مردم» است. شرط لازم جهت خدمت‌رسانی به مردم، داشتن اطلاعات جامع و صحیح درباره ایشان است. فضای مجازی این ظرفیت را برای مسئولین ایجاد می‌کند تا درباره مردم اطلاعاتی مفید جهت تصمیم‌گیری و خدمت‌رسانی داشته باشند. فضای مجازی و فناوری هوش مصنوعی((A.I. Artificial Intelligence و تحلیل داده(Data analysis) می توانند از جمع‌آوری داده‌ها گرفته تا تحلیل آن‌ها در سطوح اطلاعات، دانش و خرد یاری‌رسان باشند. اصطلاح خوانایی(legibility)، مفهومی است که جهت نشان دادن کمیت و کیفیت اطلاعات مردم نزد دولت‌ها به کار می‌رود. به تناسب افزایش کمیت و کیفیت داده‌ها و اطلاعات، خوانایی شهروندان نزد دولت افزایش پیدا می‏‌کند. فضای مجازی نقش بسیار کلیدی در افزایش خوانایی شهروندان برای دولت‌ها داشته و به بهبود تصمیم‌گیری و خدمت‌رسانی دولت‌ها کمک می‌کند. اما افزایش خوانایی می‌تواند با خود تهدیدهایی مانند سوء استفاده بخش خصوصی از داده‌های مشتریان، ذخیره‌سازی داده‌ها در سرورهای دشمن و افزایش خوانایی مردم برای دشمن، وجود اطلاعات جعلی در میان داده‌ها جهت ایجاد اختلال در تصمیم‌گیری و خدمت رسانی مردم، جمع آوری اطلاعات انبوه و سردرگمی ناشی از داده‌های متکثر و متنوع به همراه داشته باشد.

• عامل حکمرانی

عاملیت مردم در الگوی حکمرانی مردمی در فضای مجازی، در سه قالب مشارکت، مشورت و نظارت محقق می‌شود. یکی از جنبه‏‌های تحقق مشارکت مردمی در فضای مجازی، حضور موثر، ارادی و آگاهانه ایشان در جهش‏‌های اقتصادی، شکل‏‌گیری اقتصاد مردمی و ارتقای معیشت اجتماعی است. در همین راستا تحقق الگوی مشارکت عمومی با توجه به مناسبات اجتماعی در بسترهای مختلف فضای مجازی می‏تواند بخشی از مقدمه تحقق الگوی یکپارچه اقتصاد مردمی در کشور باشد. به همین سبب یکی از ابعاد مهم آن، حضور موثر مردم در عرصه اقتصاد ملی و معیشتی، ظهور کسب و کارهای خانگی و کارآفرین با توجه به بسترهای فضای مجازی، شبکه‏‌های اجتماعی و قابلیت ارتباطی، اطلاعاتی و شبکه‏‌ای فضای مجازی است. از دیگر ابعاد تحقق مشارکت، تولید محتوا در واقع ارائه اطلاعات برای یک محصول یا خدمات خاص از طریق انتشار آن بر روی بستر وب است. این محتوا باعث بالا رفتن دانش و اطلاعات افراد در خصوص یک خبر، یک محصول یا یک خدمت خاص می‌شود. محتوای تولید شده توسط کاربر (UGC) که به محتوای کاربرساز نیز شناخته می‌شود، یکی از با ارزش‌ترین انواع محتواست که نه تنها برای کسب و کارها اهمیت زیادی دارد، بلکه می‌تواند برای کاربران دیگر نیز مفید باشد.

ساحت نظارت و ارزیابی دومین قالب عاملیت مردم در حکمرانی مردمی فضای مجازی است. از آنجا که واژه «نظارت» در یک رشته علمی و حیطه خاص به کار گرفته نمی‌شود، از این‏‌رو نمی‌‏توان تعریف اصطلاحی اجماعی و واحدی از آن ارائه کرد و در هر علم، نظارت معنا و کارکرد خاص خود را خواهد یافت؛ اما در علم مدیریت به عنوان یکی از پنج رکن مدیریت، در کنار سازماندهی، هماهنگی، برنامه‏‌ریزی و رهبری قرار می‏‌گیرد. از منظر علوم دیگر، نظارت از مؤلفه‏‌های بنیادین دولت مدرن تلقّی می‏‌شود که با هدف محدود کردن قدرت حاکمان و جلوگیری از فساد و سوء استفاده از قدرت، مورد توجه اندیشمندان سیاسی معاصر قرار گرفته است. مقوله‏‌ای که هیچ‌گاه در حکومت‌های استبدادی و مطلق‌العنان، جایگاهی نداشته و در عصر حاضر به عنوان ابزار مؤثّر برای مهار قدرت در مدیریتِ سیاسی شناخته شده است.

تحقق واقعی نظارت مردمی در فضای مجازی، اشکال و الگوهای متفاوتی را با توجه به دیدگاه‏‌ها و شاخص‏‌های مختلف اعم از شاخص‏‌های زمان، مرجع نظارت، منشاء برون سازمانی و غیره دارد. از منظر شاخص دستاوردهای نظارت، می توان نظارت را به دو گروه نظارت و ارزیابی سنتی و نتیجه‌محور طبقه‌بندی نمود. هم چنین از منظر مقوله رهبری در مدیریت، نظارت در دو دسته نظارت و ارزیابی متداول و نظارت و ارزیابی مشارکتی انجام می‏‌گیرد. مراد از نظارت و ارزیابی مشارکتی این است که این الگو نظارتی از مشارکت فعالانه افراد علاقمند در فرایند نظارت و ارزیابی تحقق می‌یابد. این افراد شامل ذینفعان، ارائه دهندگان خدمات، شرکا (اهدا کنندگان، حکومت‌ها، و سازمان‌های مدنی) و مشتریان، و هر شخص علاقمند دیگری می‌تواند باشد.

فضای مجازی در جهت تحقق نظارت مشارکتی، می‌تواند به عنوان تسهیل‏‌گر و تسریع‌‏دهنده در ایجاد شبکه‌سازی، افزایش گستردگی نظارت مشارکتی و ارتقا فرهنگ آن از طریق تولید محتوا و ادبیات تخصصی نظارت مشارکتی و تعدیل پیچیدگی فضای بروکراتیک سنتی و اداری نقش آفرینی داشته باشد.

• سبک حکمرانی

یکی از معضلات کنونی کشور، شکل‏‌گیری تصویر نامناسب از مسئولین و مدیران کشور در فضای مجازی است. علت ایجاد این دیدگاه، شکاف میان مردم و حاکمیت است. به بیانی دیگر مردم مسئولین را از آن خود تلقی نمی‏کنند. این موضوع در حالی رخ می‏دهد که اگر انجام امور به دست مردم به عنوان بازیگر اصلی الگوی حکمرانی مردمی در فضای مجازی باشد و فرایند تصمیم‏‌گیری و حکمرانی امور در بدنه اجتماعی محقق گردد، تصویرسازی عمومی و مدیریت تصویر حاکمان جامعه نیز اصلاح می‏‌گردد و در غایت خود منجر به اعتماد‌سازی، همراهی، هم‌‏اندیشی و جریان‌سازی و آبادانی کشور می‏‌شود. اصلاح تصویر اجتماعی از طریق فضای مجازی به واسطه دسترسی آسان و سریع، سادگی در استفاده عمومی و همگانی، بسترهای مختلف پاسخگویی و انتقال مستقیم مسائل روز، ایجاد شبکه‌سازی در تحقق جریان‏‌های ملی، گستردگی و ضریب نفوذ بالا، کاهش هزینه‏‌ها امکان تحقق دارد. البته باید تلاش کرد که این اقدامات در ورطه پوپولیسم مجازی نیفتد.