مجازی، سایبری یا عنوانی دیگر؟

مقدمه

ترمولوژی[1] یا آشنایی با اصطلاحات یک حوزه، اولین گام ورود جدی و علمی به یک حوزه به‌نظر می‌رسد. با این حال، در عمل فهم عمیق اصطلاحات یک حوزه دانشی نیاز به مرور زمان و انباشت دانش دارد. به‌طور ویژه، برای ما که در بسیاری از حوزه‌های زندگی مصرف‌کننده‌ی محصولات غرب و ناگزیر از ترجمه‌ هستیم، این موضوع پررنگ‌تر است. در این شرایط، هیچ دلیلی ندارد تعابیر و اصطلاحاتی که برای معانی وضع شده اند، به درستی راهی به آن معانی باز کنند. در این وضعیت، به مرور زمان می‌توان به معنای حقیقی یک پدیده، فرای آنچه از لفظ آن بر می‌آید دست پیدا کرد.

در حوزه مطالعات فضای مجازی، اولین مانعِ واژه‌شناسی خود عنوان «فضای مجازی» است. مشخص نیست اولین بار چه کسی و در چه زمانی این ترجمه را برای فضای سایبری[2] انتخاب کرده است. احتمالاً در آن زمان، فضای مجازی هنوز به تمام حوزه‌های زندگی انسان وارد نشده بوده و به کارهایی چون بلاگری و ایمیل زدن محدود می‌شده است؛ وگرنه آنچه امروز از این پدیده دیده می‌شود، با «مَجاز» بودن فاصله‌ی زیادی دارد.

در ادامه، به این سؤال پاسخ داده می‌شود که چقدر تعبیر فضای مجازی، برای واقعیتی که از آن می‌شناسیم مناسب بوده و می‌توان آن را ترجمه‌ی صحیحی از فضای سایبر دانست. این کار، سه محور اتفاق خواهد افتاد. در محور اول، خود واژه‌ی «سایبر» و معانی که از آن برداشت شده مرور می‌شود. محور دوم بر واژه‌ی «مجازی» و معادل انگلیسی آن تمرکز خواهد داشت و نهایتاً در محور سوم، این برداشت‌ها با هم مقایسه خواهند شد.

برداشت‌هایی از «سایبر»

فضای مجازی، ترجمه‌ی فضای سایبر دانسته می‌شود. به همین جهت، لازم است سرگذشت و کاربردهای این واژه را از تمدن مبدأ آن بررسی و ریشه‌یابی کنیم. در ادامه، برداشت‌هایی از این اصطلاح آورده می‌شود.

• ریشه‌ی یونانی به معنای سکان‌داری

کلمه‌ی سایبر از واژه‌ای در زبان یونانی با ریشه‌ی “κυβερνητικός”[3] گرفته شده است که به معنای “هنر کپتانی” یا “هنر اداره” بوده و به طور خاص با اداره و کنترل کشتی‌ها مرتبط بوده است. به همین واسطه می‌توان ترجمه‌ی «سکان‌داری» را برای آن مناسب دانست. لذا در واژه سایبر معنای کنترل و تفوق از بالا وجود داشته است. بر همین اساس انتظار می‌رود که در «فضای سایبری» هم یک بازیگر ناظر و سکان‌دار وجود داشته باشد.

• علم مطالعه ارتباطات و کنترل

واژه سایبر در دهه 1940 در چهارچوب اصطلاح سایبرنتیک به مفهوم «علم مطالعه ارتباطات و کنترل» به‌ویژه در مقایسه مغز انسان و حیوان با ماشین و ابزار الکترونیکی مطرح شد. این موضوع، محصول تلاش جمعی از دانشمندان مرتبط با مسائل جنگ جهانی دوم بود که درباره ماهیت کنترل مباحثه می‌کردند. این تلاش بسترساز ابتکار عمل «نوربرت وینر» دانشمند معروف ریاضی شد. او در سال 1948 توانست با انتشار کتاب خود با عنوان «سایبرنتیک و کنترل» در ارتباط بین حیوان و ماشین اصطلاح سایبرنتیک را معرفی کند.

در دهه 1950، وقتی که اولین رایانه‌های تجاری ساخته شد، اولویت‌های سازمان اطلاعات ایالات‌متحده آمریکا مبنی بر شست‌وشوی مغزی و کنترل ذهنی منجر به تزریق بودجه پژوهشی بسیاری در حوزه بین‌رشته‌ای مطالعات زیستی و سایبرنتیک شد. این ایده که انسان می‌تواند با ماشین تعامل داشته باشد و فضای ارتباطی انسان‌ها می‌تواند بر بستر ماشین به وجود آید، زمینه شکل‌گیری مفهوم فضای سایبری شد. درنهایت اصطلاح  فضای سایبری را اولین بار فردی به نام «ویلیام گیبسون» نویسنده داستان تخیلی – علمی در کتاب «نورومونسر» در سال 1984 به کار برد.

همان طور که مشخص است، در بازاستفاده از واژه سایبر به ریشه‌ی معنایی آن توجه شده است. آنچه در قرن بیستم اتفاق افتاده، مفهوم جدید «ارتباطات» را به مفهوم قبلی «کنترل» اضافه کره است. یعنی بعد از این قرن، می‌توان هم‌زمان هر دو مفهوم سکان‌داری و ارتباطات را در واژه‌ی سایبر یافت.

• سیستم سایبری

به‌طور مشخص‌تر، در علوم سیستمی، به نوع خاصی از سیستم‌ها با عنوان «سیستم سایبری» اشاره می‌شود. در اصطلاح این دانش، یک سیستم سایبری یا کنترل، دو جزء اصلی دارد: کنترل کننده و کنترل شونده. جزء کنترل کننده، با تولید اطلاعات مورد نیاز جزء کنترل شونده، به او فرمان می‌دهد. به‌طور متقابل، جزء کنترل شونده مبتنی بر همان اطلاعات فرمان می‌پذیرد. در حقیقت جزئی که جریان اطلاعات را مدیریت کند، بر سیستم تفوق خواهد داشت.

بر همین اساس، با ورود این اصطلاح در این دانش، علاوه‌بر همان مفهوم سکان‌داری و حکومت، مفهوم محوری «جریان اطلاعات» به مفاهیم مرتبط با اصطلاح سایبر اضافه شده است.

• فضای سایبر در اصطلاح امروز

در ادبیات امروزی، Cyberspace معادل همان فضای مجازی مصطلح در بین ما است. شبکه‌های اجتماعی، پلتفرم‌های پخش آنلاین فیلم و موسیقی، بازی‌های آنلاین و… مصادیقی از آن دانسته می‌شوند. در نهایت می‌توان گفت که فضای سایبر، به نظام‌های اجتماعی برآمده از تعامل کاربران بر بستر شبکه اشاره دارد.

• فضای سایبر در نگاه کارشناسان این حوزه

در آخرین برداشت، فضای سایبر همان معنای در اصطلاح امروزی را دارد؛ منتهی آن بخش از نظام‌های اجتماعی که قابل کنترل باشد. در فضای مجازی امروز، زیرساخت شبکه، پلتفرم‌ها، خدمات مختلف و… چه سخت‌افزاری و چه نرم‌افزاری، توسط دولت‌ها و شرکت‌های بزرگ کنترل می‌شوند. واضح است که این کنترل روی نوع نظام‌های اجتماعی شکل گرفته بر این بستر تأثیرگذار خواهد بود. در نتیجه، می‌توان فضای سایبر را نه خود نظام‌های اجتماعی بلکه زیرساخت و بستری که این نظام‌های اجتماعی برآمده از تعامل کاربران روی آن شکل می‌گیرد، دانست. شاید دقیق‌ترین برداشتی که می‌توان از فضای سایبر داشت به نحوی که هم به ریشه‌ی معنایی آن و مفهوم کنترل اشاره داشته باشد و هم ناظر به مصادیق امروزی آن باشد، همین برداشت باشد.

برداشت‌هایی از «مجازی»

از طرف دیگر، به واژه‌ی «مجاز(ی)»، هم از این جهت که ترجمه‌ای لفظی برای واژه‌ی Virtual است و هم از این جهت که در زبان فارسی به معنای خاصی اشاره دارد، باید پرداخت.

• Virtual space/world و فضای مجازی

اصطلاح فضا یا دنیای ویرچوال، کاملاً متفاوت از اصطلاح فضای مجازی است. این تعبیر به معنای محیط‌هایی است که در آن فضای واقعی تصویرسازی شده و چیزی شبیه به آن ساخته می‌شود. بارزترین مثال آن، بازی‌های دیجیتال است. آنچه در این بازی‌ها اتفاق می‌افتد، شبیه‌سازی شده‌ی جهان واقعی است. از آنجا که انجام بسیاری از کارها در جهان غیرمجازی یا Actual هزینه‌ی بسیار زیادی خواهد داشت و یا اساساً ممکن نخواهد بود، فضاهای شبیه‌سازی شده به کمک انسان می‌آیند. نمونه‌ی پررنگ دیگر، متاورس است که که در سال‌های اخیر به یک کلان جریان مهم تبدیل شده است. در حقیقت، می‌توان رابطه‌ی این فضای ویرچوال و فضای مجازی را عموم و خصوص من وجه دانست. به این معنا که:

1. پدیده‌هایی در فضای مجازی هستند که شبیه‌سازی یک محیط غیر مجازی نبوده و از خود استقلال دارند؛ مثل شبکه‌های اجتماعی.
2. پدیده‌هایی در فضای ویرچوال هستند که اساساً آنلاین نبوده و در آنها شاهد اتصال چند دستگاه مبتنی بر فاوا به شبکه نیستیم؛ مثل شبیه‌سازی خلبانی.
3. و نهایتاً پدیده‌هایی وجود دارند که هم‌زمان مجازی و ویرچوال هستند؛ مثل بازی‌های آنلاین و یا بانک مجازی.

ناگفته نماند که می‌توان به یک معنا تمام پدیده‌های موجود بر بستر فضای مجازی را ویرچوال دانست. حتی پیام‌رسان‌ها هم ریشه در تجربه‌ی قبلی انسان در زندگی غیر مجازی دارد؛ اما در همین حین باید پذیرفت که ویرچوال بودن در بازی آنلاین بسیار شدیدتر از شبکه‌ی اجتماعی است. به‌طور مثال، هیچ کس در توضیح چیستی «اینستاگرام» برای کسی که نمی‌داند چه پدیده‌ای است، یک محیط ملموس از زندگی غیرمجازی را مثال نمی‌زند؛ بلکه به‌طور مستقیم به توضیح اجزاء و کارکردهای آن می‌پردازد.

• Virtual در ادبیات فلسفی

نکته‌ی حائز اهمیت اینکه در ادبیات فلسفی، Virtual در مقابل Real یا واقعی فهم نمی‌شود؛ بلکه هر دو مفهوم Virtual و Actual، دو بخش از Reality یا واقعیت دانسته می‌شوند. ژیل دلوز[4]، فیلسوف فرانسوی این نکته را مطرح کرده است که ویرچوال به واقعیت غیر ملموس و ذهنی اشاره دارد؛ در حالی که اکچوال، واقعیتی ملموس است. البته نباید میان این معنا از ویرچوال و معنای قبلی که توضیح داده شد خلط کرد. این دو معنا الزاماً یکی نیستند و دو زاویه دید متفاوت دارند.

• مجاز در زبان ادبیات فارسی

در زبان فارسی، برخلاف آنچه در معنای فلسفی ویرچوال گفته شد، مجاز در مقابل واقعیت فهم می‌شود. دهخدا در معانی مجاز آورده است: «ضد حقیقت . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (غیاث ) (آنندراج ). مقابل حقیقت . خلاف حقیقت.»

به‌غیر از ادراک عمومی از این واژه، ادبیات ما هم بر این معنا از مجاز تصریح دارد:

این‌همه بود و باد تو خواب است /// خواب را حکم نی مگر به مجاز[5]

چقدر تعبیر فضای مجازی خوب است؟

از آنچه گفته شد، می‌توان فهمید که بین اصطلاحات سایبر، ویرچوال و مجازی تفاوت‌های جدی وجود دارد. آن چیزی که یک انگلیسی زبان به صورت ناخودآگاه از فضای سایبری متوجه می‌شود، بسیار متفاوت از برداشت ناخودآگاه یک فارسی زبان از تعبیر فضای مجازی خواهد بود؛ ولو اینکه در ظاهر، هر دو به مصادیق واحدی از این معنا اشاره کنند. به‌طور مشابه، این تفاوت بین فضای ویرچوال و فضای مجازی هم وجود دارد. مجموعاً می‌توان گفت:

• لفظ سایبر ریشه در معنای «حکومت» و «کنترل» داشته و در هر حوزه‌ای وارد شده، این معنای از خود را بروز داده است. این در حالی است که واژه‌ی مجازی، غیرواقعی بودن و در نتیجه نوعی از کم اهمیتی و حاشیه‌ای بودن را القا می‌کند. ناخودآگاه یک انگلیسی زبان در مواجه با فضای سایبری احساس کنترل می‌کند؛ اما ناخودآگاه یک فارسی زبان در مواجه با فضای مجازی، احساس یله و رها بودن دارد.
• لفظ ویرچوال نه در مقابل واقعیت که در مقابل واقعیتِ ملموس است. لذا به طور مشابه می‌توان گفت که حتی لفظ فضای ویرچوال هم به واقعی بودن نزدیک‌تر است تا لفظ فضای مجازی.

در نتیجه‌ی آنچه درباره‌ی معنای لفظی «فضای مجازی»  گفته شد، در فهم از واقعیت این موضوع توسط عموم مردم و کارشناسان این حوزه تغییراتی ایجاد شده است. پیش از بررسی این تغییرات، در نظر گرفتن یک نکته‌ی مهم لازم است. به‌صورت تاریخی که به واقعیت شکل‌گیری پدیده‌ی فضای مجازی در ایران نگاه می‌کنیم، به‌دلیل واردات ناگهانی و سریع آخرین و کاربردی‌ترین لایه‌های فضای مجازی بدون فهم لایه‌های قبلی‌تر و فراگیری آنها بین کاربران، اساساً خود فضای سایبری در ایران به‌خوبی فهم نشد. دغدغه‌ی مسئولان و تکنسین‌ها، توسعه فنی-زیرساختی بوده و مردم هم به صرف استفاده از خدمات آن کفایت کردند. در این میان، کمتر کسی به لایه‌ی منطقی فضای مجازی و آثار اجتماعی آن توجه می‌کرد. با در نظر گرفتن این نکته، می‌توان آثار لفظ اشتباه برای این پدیده را دنبال کرد.

اولاً معنای غیرواقعی بودنِ مندمج در لفظ مجازی، باعث شد کاربران افعال خود در این محیط را دارای اثر جدی ندانند. کاربران بی‌آنکه در مباحث علمی این حوزه تخصصی داشته باشند، ناخودآگاه رویکرد دوفضایی بودن را انتخاب کرده و فضای دوم یا مجازی را، یک فضای کم‌اهمیت تلقی می‌کنند. این اتفاق را می‌توان در موضوعات فردی و اخلاقیِ کوچکی همچون روابط محرم و نامحرم تا موضوعات پیچیده‌تری چون حریم خصوصی یا امنیت دنبال کرد.

فراتر از عموم مردم، در بین کارشناسان بحث درباره‌ی ماهیت فضای مجازی و ارتباط آن با فضای واقعی از محل اختلاف‌های قدیمی است. به‌طور مشخص، دو رویکرد دوفضایی و امتدادی مورد بحث و گفت‌وگو بوده است. ایالات متحده‌ی آمریکا، به‌عنوان کشور مسلط بر لایه‌های مختلف فضای سایبر، همواره سعی داشته رویکرد دوفضایی را به جهان القا کند تا توجه حاکمیت‌ها از آن منحرف شود. در کشور ما، به‌غیر از این تلاش‌ها، خودِ لفظِ فضای مجازی باعث شده تا رویکرد دوفضایی به ذهن نزدیک‌تر باشد.

جمع‌بندی

بر اساس آنچه گفته شد، تعبیر فضای مجازی بر اساس محاسبات دقیقی انتخاب نشده و با واقعیت این پدیده تناسب کافی ندارد. با این وجود، این تعبیر در بین عموم مردم و کارشناسان مورد استفاده قرار گرفته و جای خود را پیدا کرده است. در صورتی که جایگزینی نزدیک به معنای واقعی این پدیده توسط نهادهای متولی انتخاب شود، لازم است تمام نهادهای مرتبط با فرهنگ عمومی، برای گسترش اصطلاح جدید تلاش کنند؛ وگرنه مشابه بسیاری از معادل‌هایی که فراموش شدند، به ادبیات روزمره‌ی مردم راه پیدا نخواهد کرد.

منابع

فولادی، کاظم (1393): فضای سایبر یا فضای مجازی؛ مسأله این است! تهران؛ مجله‌ی تخصصی سینما و تلویزیون، شماره 68.

آزادی، جواد (1396): تفاوت فضای مجازی ، فضای سایبری ، شبکه و اینترنت.

فولادی، کاظم (1400): فضای سایبری یا فضای مجازی؟/ نگاهی تخصصی‌تر به مفهوم حکمرانی مجازی.

https://en.wikipedia.org/wiki/Virtuality_(philosophy)

https://en.wikipedia.org/wiki/Virtual_world

 

[1] terminology

[2] Cyber space

[3] kybernētikos

[4] Gilles Deleuze

[5] رودکی