تأملی بر قدرت فیزیکی و قدرت سایبری؛ مقایسهای بر مختصات مفهوم قدرت در دوران مدرن و پستمدرن
مقدمه
فضای مجازی به عنوان یکی از پدیدههای دوران پست مدرن برآیند نظامهای اجتماعی حاصل از تعامل کابران بر بستر شبکههای اطلاعاتی و ارتباطی است. نظامهای اجتماعی فضای مجازی در امتداد فعّال نظامهای اجتماعی فضای واقعی یا فیزیکی شکل گرفتهاند. به بیانی دیگر میتوان فضای فیزیکی را منشاء شکلگیری فضای مجازی دانست و از این جهت فضای فیزیکی بر فضای مجازی اثرگذار است. زیرساختهای فنی – ارتباطی به علاوه کاربرانی که در فضای واقعی زندگی میکنند از مهمترین عوامل فیزیکی هستند که بر فضای مجازی تاثیر میگذارند. از طرف دیگر رابطه فضای مجازی با فضای فیزیکی صرفاً یک رابطه منفعل و تاثیرپذیر نبوده بلکه این فضای جدید نیز بر فضای واقعی مؤثر است. بنابراین یک رابطه دوسویه و فعّال میان فضای واقعی و مجازی وجود دارد که از آن به امتداد فعّال یاد شده است. بر این اساس بسیاری از مسائل کلیدی فضای واقعی مانند دولت، امنیت، قدرت، نظارت، مشارکت، عدالت، آزادی، مالیت و مالکیت، قلمرو و مرز و غیره که در مدیریت نظامهای اجتماعی تعیینکننده هستند در فضای مجازی نیز قابلیت تحقیق و تحقق را داشته و با مابهازای واقعی خود در یک رابطه متقابل فعال قرار دارد تا آنجا که مفهومپردازی و مواجهه با این مسائل باید به صورت یکپارچه صورت بگیرد؛ به عنوان مثال امنیت جمهوری اسلامی به صورت یکپارچه شامل امنیت فضای واقعی و فضای مجازی فهم و مدیریت گردد.
همانطور که بیان شد، از گذشته تا به امروز یکی از مسائل کلیدی در حکمرانی جوامع، مسئله قدرت است. این موضوع میتواند در همه سطوح فردی، خانوادگی، اجتماعی، حکومتی، منطقهای، بینالمللی و جهانی مورد بررسی قرار گیرد. محل بحث یادداشت حاضر تبیین و مقایسه مفهوم قدرت در دوران مدرن و پستمدرن بوده که عامل تمایزدهنده آنها توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات و فضای مجازی و با اندکی تسامح انقلاب چهارم صنعتی است. از این رو از قدرت در دوران مدرن با عنوان قدرت در فضای واقعی و از قدرت در دوران پستمدرن با عنوان قدرت در فضای مجازی یاد شده است.
قدرت در فضای واقعی(مدرن)
قدرت، مفهوم اساسی نظریه جدید سیاسی است. به عقیده برخی محققان علوم سیاسی متعارف، علم سیاست، علم کسب، حفظ، تقویت و نمایش قدرت است.[۱] دشوار است که بتوان تعریف دقیقی از قدرت ارائه کرد ولی ماحصل اکثر تعاریف بیان شده برای قدرت نشان میدهد که «قدرت رابطهای میان مجموعهای از بازیگران است که در آن رابطه برخی از بازیگران توانایی اثرگذاری بر اراده سایر بازیگران را داشته، به گونهای که این اثرگذاری در رفتار بازیگران آشکار باشد. همچنین برای مفهوم قدرت و یا به تعبیر دقیقتر رابطه قدرت، انواع، منابع، سازوکار و ابزار تحقق و آثار و پیامدهایی در ادبیات دانش سیاسی بیان شده است که در حال حاضر به برخی از آن ها اشاره گذرایی می شود. با دقت در تعریف قدرت معلوم میشود که تفاوتی در تعریف قدرت در فضای واقعی و فضای مجازی وجود نداشته و عمده تفاوتها به انواع، منابع، سازوکارها و ابزار تحقق و آثار و پیامدها باز میگردد. از جمله اندیشمندان حوزه قدرت در دوران مدرن میتوان به آثار هابز اشاره کرد. یکی از تقسیمبندیهای مشهور از قدرت که بیشتر بر سازوکارهای اعمال قدرت و نفوذ استوار است، تقسیم قدرت به قدرت سخت و قدرت نرم است. قدرت سخت بر سازوکارهای اجبار، تهدید و ترغیب و قدرت نرم بر سازوکارهای اقناع، اشتیاق و پذیرفتهشدن قانونی با اقتدار تمرکز دارد. بر این اساس در دوران مدرنیته تکیه اصلی بر قدرت سخت و به ویژه قدرت نظامی دولتها بوده و به سایر انواع و منابع قدرت توجه جدی نشده است. اگر چه استفاده از قدرت اقتصادی و تطمیع و حتی قدرت برخی رسانههای سنتی و جمعی و ایجاد اقناع در دوران مدرنیته نمونههایی داشته است ولی محوریت با قدرت سخت و نظامی بوده است.
همچنین ساختار قدرت در دوران مدرنیته اولاً عمودی و سلسله مراتبی(از بالا به پایین)، ثانیاً به شکل قدرتهای کلان و فاصله رأس و قاعده هرم قدرت در جامعه زیاد و ثالثاً به صورت متمرکز، منظم، هم جهت و سازمانپایه بوده است. در همین راستا عمده تهدیدهای متوجه قدرتها در دوران مدرن از نوع تهدیدهای متقارن یا مماثل (هم جنس) است. از منظر انسانشناسی و رابطه میان قدرت مدرن و انسان نیز، انسانها سوژه قدرت بوده و عاملیت و فاعلیت انسانها در روابط و ساختارهای قدرت تأثیرگذار بوده است. همچنین قدرتهای مدرن بیشتر قدرتهای ملی و محلی و در محدوده دولت – ملتها تعریف و پیگیری میشدند.
قدرت در فضای مجازی(پست مدرن)
همانطور که بیان شد، تعریف قدرت در فضای واقعی و مدرن با فضای مجازی و پستمدرن تفاوت نداشته و هر دو بر تونایی اثرگذاری بازیگر الف بر اراده و رفتار بازیگر ب اشاره دارد به گونهای که اگر اثر و تحمیل بازیگر الف نبود، بازیگر ب اقدام به چنین رفتاری نمیکرد. از جمله اندیشمندان قدرت در دوران پستمدرن و فضای مجازی میتوان به «تافلر، نای، کاستلز و فوکو» اشاره کرد. در فضای مجازی بر خلاف فضای واقعی، بر قدرت نرم و منابع آن تأکید شده و اعمال اراده از طریق سازوکارها و ابزار اقناع، زیرکی، اشتیاق، پذیرفته شدن و جهتدهی ذهنیتها و افکارعمومی دنبال میشود. از این رو برخلاف فضای فیزیکی که فقط قدرتهای بزرگ از لحاظ نظامی و اقتصادی توانایی اثرگذاری بر قدرتهای کوچک را داشتند؛ قدرتهای کوچک نظامی و اقتصادی نیز از طریق تأمین منابع قدرت نرم امکان اعمال قدرت پیدا کردهاند. بدینجهت بخش قابل توجهی از تهدیدهای متوجه قدرتها در دوران پست مدرن از نوع تهدیدهای نامتقارن یا غیرمماثل(غیر همجنس) است. علاوه بر این قدرت نرم در عصر فضای مجازی خود به دو نوع قدرت نرم – سخت و نرم – نرم تقسیم میگردد. دو عامل ۱- ابزار اثرگذاری و ۲- کیفیت اثر و نتیجه، دو قدرت نرم – سخت و نرم – نرم را شکل میدهند. به عنوان مثال در حمله سایبری به یک کشور که موجب تخریب زیرساختهای آن شده از ابزار نرم استفاده گردیده است ولی اثرات سختی را در پی خواهد داشت که از آن به قدرت نرم-سخت تعبیر میشود. همچنین در دوران پستمدرن به جای تأکید بر یکی از منابع قدرت مانند قدرت نظامی به توسعه و ترکیب منابع و ایجاد قدرت ترکیبی شامل منابع اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی، سایبری، سکویی و غیره توجه شده است.
با فراگیری فضای مجازی در دوران پست مدرن، ساختار قدرت اولاً افقی و شبکهای (از پایین به بالا)، ثانیا به شکل قدرتهای خرد[۲] و فاصله رأس و هرم قدرت در جامعه کم و ثالثاً غیرهمجهت، نامتمرکز(آنارشی) و پراکنده شده است. توضیح بیشتر آنکه در دوران پستمدرن گفتمان حاضر در دنیا شبکهای، خدماتی و افقی شدن است. البته در این روند، ساختارهای هرمی افقیتر میشود اما دولتها در صورتی که ظرفیتهای حکمرانی خود را حفظ، به روز و تقویت کرده باشند، عمودیتر میشوند. در واقع نقش دولت افقیتر میشود ولی در عین حال با حفظ ظرفیت دولت و توخالی نشدن، نفوذش در جامعه تا سطح شهروندان و مشارکت آنها، از طریق نظام تنظیمگری و سایر نظامهای حاکمیتی پیش میرود. توضیح بیشتر آنکه در روند توسعه فضای مجازی، فاصله هرم قدرت میان دولت و مردم کاهش یافته و ساختارها افقیتر می شوند. در این شرایط قدرتمند شدن بازیگران مختلف، اگر دولتها نتوانند قدرت اعمال اراده خود را با سازوکارهای جدید حفظ و تقویت کرده و بر نظامها و سازوکارهای قبلی باقی بمانند، تبدیل به دولت توخالی شده و قدرت اعمال اراده و تبعیت بازیگران مختلف جامعه را از دست میدهند.
در فضای مجازی بازیگران خرد، قدرت، صدا و توانایی اثرگذاری و اعمال اراده پیدا کردهاند که تولید محتواهای کاربرمحور(UGCs) توسط رسانهها، خبرنگاران، مجموعههای آموزشی و مشاورهای و کاربران نمونهای از آن است. با توجه به ماهیت و معماری فضای مجازی این ظرفیت وجود دارد که قدرتها به سمت جهات مختلف ، عدم تمرکز و پراکندگی پیش روند ولی رویکرد غربی و آمریکایی در حکمرانی فضای مجازی با ایده و نظریه حکمرانی پلتفرمی در جهت جمع آوری، هم جهتی، تمرکززایی و پراکندگی زدایی از قدرتهای خرد پیش رفت و در حال حاضر سکوهایی با جمعیتهای میلیونی و میلیاردی را در سراسر جهان به مثابه قلمروهایی نوین با حاکمیت مالکان سکوها و ارزشهای مطلوب غربی ایجاد کرده است. از منظر انسانشناسی و رابطه میان قدرت پست مدرن و انسان نیز، انسانها ابژه قدرت بوده و عاملیت و فاعلیت انسانها در روابط و ساختارهای قدرت از بین رفته و هضم شده است. مشارکت انسانها در فضای مجازی مشارکتی از روی آگاهی و اراده خویشتن نبوده و آزادی ایشان تحت تاثیر تنوعهای زیاد در گزینههای محدود ولی جذاب غرب سلب شده است. همچنین «قدرت» در دوران پستمدرن بینالمللی و جهانی بوده و محدود به ملتها و منطقهها نمانده است تا آن جا که برخی محققان جهانی بودن را از خصایص ذاتی فضای مجازی بیان کردهاند. در دوران مدرنیته مفهوم قدرت بیشتر با مفهوم حکومت و حاکمیت مربوط بود، اما با توسعه فناوریهای حاکمیت و نظارت گریز مانند بلاک چین قدرت در فضای مجازی حاکمیت و مرکز گریز شده است.
| مقایسه ای بر مختصات مفهوم قدرت در فضای فیزیکی و فضای مجازی | |
| فضای فیزیکی | فضای مجازی |
| توانایی اثرگذاری بر اراده و رفتار بازیگران | توانایی اثرگذاری بر اراده و رفتار بازیگران |
| قدرت نرم< قدرت سخت | قدرت سخت < قدرت نرم |
| عمودی و سلسله مراتبی(از بالا به پایین) | افقی و شبکه ای(از پایین به بالا) |
| قدرتهای کلان(Macro Power) | قدرتهای خرد (Micro Powerمانند UGCs) |
| عمودیتر شدن هرم قدرت در جامعه | افقیتر شدن هرم قدرت در جامعه |
| تمرکز، نظم، همجهتی و سازمان پایه بودن قدرت | عدم تمرکز، غیر همجهتی و پراکندگی قدرت |
| نقشهای تصدیگرایانه دولت | نقشهای حاکمیتی و تنظیمی دولت |
| انسان سوژه قدرت | انسان ابژه قدرت |
| تهدیدهای متقارن | تهدیدهای نامتقارن |
| قدرتهای ملی و منطقهای | قدرتهای بینالمللی و جهانی |
پینوشتها:
[۱] این دیدگاه که علم سیاست با مفهوم قدرت تعریف شود، در غرب سنتی و آراء ارسطو و افلاطون نیز سابقه نداشته و محل نقد برخی از اندیشمندان علوم سیاسی قرار گرفته است. ایشان مفهوم محوری علم سیاست را سعادت دولت و مردم در مقابل قدرت دولت و مردم مطرح کرده اند.
[۲] Micro Power
منابع
- اسکندری، محمد حسین و دارابکلائی(۱۳۹۱) پژوهشی در موضوع قدرت. قم : پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- فوکو، میشل(۱۴۰۱) مراقبت و تنبیه. تهران : نشر نی.
- فیروزآبادی، سید ابوالحسن و همکاران(۱۴۰۰) ایران دیجیتال. تهران: انتشارات پژوهشگاه فضای مجازی.
- فیروزآبادی، سید ابوالحسن(۱۳۹۹). درآمدی بر حکمرانی فضای مجازی. تهران: دانشگاه امام صادق علیهالسلام.
- فیروزآبادی، سید ابوالحسن(۱۳۹۹). تحولات عصر فضای مجازی. تهران: دانشگاه امام صادق علیهالسلام.
- فیروزآبادی، سید ابوالحسن(۱۳۹۷). فضای مجازی و تحولات آن، مشهد: به نشر(انتشارات آستان قدس رضوی).
- فیروزآبادی، سید ابوالحسن(۱۴۰۱) کلاس حکمرانی فضای مجازی. تهران: دوره دکتری دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق علیه السلام.
- عالم، عبدالرحمن(۱۳۹۹) بنیادهای علم سیاست. تهران : نشر نی.
- کاستلز، مانوئل (۱۳۹۳). قدرت ارتباطات، ترجمه حسین بصیریان جهرمی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
- میر احمدی، منصور(۱۳۹۲) قدرت. تهران : دانشگاه امام صادق علیه السلام.
- نای، جوزف(۱۳۸۷) قدرت نرم. محسن روحانی و مهدی ذوالفقاری، تهران : دانشگاه امام صادق علیه السلام .
- نای، جوزف(۱۳۹۲) آینده قدرت. احمد عزیزی. تهران : نشر نی.
- هیوود، اندرو(۱۳۹۳) مقدمه نظریه سیاسی. عبدالرحمن عالم. تهران : نشر قومس.
نویسندگان:
۱٫ حسین بازگیر
۲٫ سیدامیررضا برقعی
