در تحولات گسترده دیجیتال و شکل‌گیری نظام‌های اجتماعی مختلف بر بستر فضای مجازی، ایجاد و شناسایی هویت دیجیتال امن برای هر یک از موجودیت‌ها در فضای مجازی جهت شکل‌گیری تعاملات ذیل نظام‌های اجتماعی و ارائه خدمات برخط، ضرورت دارد. طبیعتاً باوجود هویت دیجیتال و مؤلفه‌های مختلف هویتی برای هر موجودیت در فضای مجازی و جایگاه هویت در شکل‌گیری تعاملات اجتماعی مختلف، ضرورت ورود حاکمیت به‌عنوان تنظیم‌گر و نظم‌دهنده تعاملات اجتماعی در قالب نظام مدیریت هویت دیجیتال در اکوسیستم هویت، ضرورتی انکارناپذیر است.
اکوسیستم هویت دیجیتال شبکه ای از بازیگران بخش دولتی و خصوصی است که با هم کار می کنند تا ابزارهای کاربرمحور را برای افراد برای اثبات هویت خود در سازمان ها تعریف کنند، بسازند و اجرا کنند. ارزش چنین شبکه ای بر اساس عمق و وسعت همکاری آن است، و همچنین اینکه آیا می تواند سودمندی، اعتماد و کارایی بیشتری نسبت به ارزش ترکیبی آنچه که هر شرکت کننده می تواند به صورت جداگانه در آن مشارکت کند ایجاد کند یا خیر.
اکوسیستم هویت دیجیتال مجموعه‌ای از سیاست‌ها، فرآیندها، قوانین، فناوری‌ها، اشخاص، بازیگران، سرویس‌ها، نرم‌افزارها و اشیائی است که مشخص می‌کنند چه موجودیتی، در چه زمانی و در چه مکانی به چه اطلاعات، سرویس‌ها و منابعی دسترسی داشته باشد. یا به تعبیر دیگر، ترکیبی از سامانه‌های فنی، ساختارها، سیاست‌ها، فرآیندها و بازیگران است که ایجاد، تعریف، حاکمیت و تنظیم مالکیت، به‌کارگیری و حفاظت از اطلاعات هویتی را انجام می‌دهند. مدیریت هویت بیانگر فرآیندها و راهکارهایی است که امکان ساخت و مدیریت اطلاعات هویتی و کاربری را فراهم می‌سازند.
مدیریت هویت و دسترسی در دو حوزه مهم اثرگذاری مستقیم دارد:
- امنیت: درواقع با شناسایی و احراز هویت موجودیت‌های مختلف در فضای مجازی قسمت عمده‌ای از امنیت برقرار می‌شود، به تعبیری «هویت، قلب امنیت است.»
- ارائه خدمت: برای ارائه خدمات الکترونیکی، گام اول احراز هویت و شناسایی کاربر است و درواقع «احراز هویت درگاه ارائه خدمات الکترونیک است.»
در حال حاضر در کشور ما بسیاری از مشکلات حوزه فناوری اطلاعات و کسب و کارهای مجازی ریشه در عدم مدیریت هویت دیجیتال دارد. این موضوع نشان‌دهنده این است که شاید نوع نگاه به این موضوع صحیح نبوده و نیز اولویت بالایی برای اقدام جدی در این خصوص وجود نداشته و رویکردی همه‌جانبه، کلی‌نگر و اکوسیستمی وجود ندارد.
به نظر می‌رسد نهاد سیاست‌گذار و حکمران در عرصه هویت دیجیتال در نظام جمهوری اسلامی ایران، باید یک‌نهاد فراقوه‌ای باشد تا بتواند تمام دستگاه‌های اجرایی در قوای سه‌گانه را ملزم به تبعیت کند. مرکز ملی فضای مجازی یا شورای عالی فضای مجازی نهاد مناسبی برای حکمرانی در این عرصه و مدیریت کلان هویت دیجیتال و ایجادکننده اکوسیستم هویت دیجیتال هستند؛ اما باید توجه داشت، مقام حکمران، لزوماً تمام اقدامات را انجام نمی‌دهد و تنظیم گری، تقنین، اجرا و نظارت در اکوسیستم هویت دیجیتال، باید ذیل قوای مرتبط تعریف شود.
یکی از مهم‌ترین راهبردها برای حل مسئله احراز هویت، پیگیری و تکمیل سلسله‌مراتب هنجارهای حقوقی یا روند خط‌مشی گذاری است، به این معنا که نهادهای مختلف مکلف شوند مطابق با اسناد بالادستی در حوزه خودشان اسناد حقوقی و حاکمیتی لازم را ارائه دهند، به‌طور مثال شورای عالی فضای مجازی، سند نظام هویت معتبر در فضای مجازی را مصوب کرده است اما بعدازآن مجلس به قانون‌گذاری در عرصه‌های لازم ذیل این سند نپرداخته است (البته مشکل اصلی از مجلس نیست، چراکه پیش‌نویس قوانین باید از طریق دولت ارائه شود).
به نظر می‌رسد چالش‌های اصلی مسئله احراز هویت و گمنامی در عرصه فضای مجازی در حال حاضر موارد زیر است:
- فقدان یک نهاد متولی و تنظیم گر متمرکز بر مدیریت هویت دیجیتال در کشور با داشتن اختیارات کافی
- نبود یک برنامه و نقشه راه کلی، منسجم و یکپارچه برای احراز هویت دیجیتال، به شکلی که هر دستگاه سازوکار خاص خود را تعبیه کرده است (تعدد سامانه‌ها)
- عدم یا نقصان ظرفیت‌های قانونی و حقوقی برای تنظیم گری و پیشبرد مسئله احراز هویت در فضای مجازی
- جدایی سیاست از اجرا در اکوسیستم هویت دیجیتال، به شکلی که سیاست‌گذار رویکردهای آرمان‌گرایانه دارد و مجری منفعل شده است. به‌عنوان‌مثال در سند نظام هویت معتبر در فضای مجازی بیان شده است که: «برای هر نوع تعامل میان موجودیت‌های فضای مجازی، نیاز به هویت معتبر وجود دارد.» «هر تعاملی در فضای مجازی کشور باید با شناسه معتبر آغاز شود» «موجودیت‌ها در شبکه ملی اطلاعات و هر شبکه دیگری که درون یا مرتبط با آن قرار می‌گیرند، باید هویت احرازشده داشته باشند». این در حالی است که با گذشت بیش از دو سال از تاریخ ابلاغ این مصوبه در ۱۵/۷/۱۳۹۸، بسیاری از این سیاست‌ها اجرایی نشده است به شکلی که هر سازمان و دستگاه اجرایی سامانه خاص خودش را دارد و بسیاری از کاربران بدون احراز هویت معتبر در فضای مجازی مشغول به فعالیت هستند.
نگاشت مسئله احراز هویت در ایران از منظر حکمرانی:
از منظر حکمرانی مسئله اصلی کنونی کشور در احراز هویت ایجاد ساختار یکپارچه و هماهنگ برای تصدی مدیریت هویت دیجیتال با اختیارات کافی و سازگار با نظام حقوقی کشور است که امور زیر را پیگیری کند:
- تعیین رویه و رویکردی یکپارچه در تخصیص و احراز هویت دیجیتال در کشور
- تعیین یا بازتعریف وظایف، تکالیف و ساختار نهادهای مختلف حاکمیتی مسئول در اکوسیستم هویت دیجیتال
- تعیین نقش بخش خصوصی در اکوسیستم هویت دیجیتال و تسهیل و گسترش بازارها در عرصه هویت دیجیتال
- تعیین قواعد و مقررات هویت دیجیتال و احراز هویت در حوزه‌های مختلف، به‌طور مثال تعیین دستورالعمل احراز هویت در بانک‌ها، ادارات دولتی، شبکه‌های اجتماعی و …
- نظارت و تنظیم گری در اموری که مجوز یا دستورالعمل صادر کرده است.
- تهیه پیش‌نویس‌های قانونی موردنیاز در عرصه مدیریت هویت دیجیتال
- درنهایت، توجه به حقوق و مطالبات شهروندان و حراست از آن به‌عنوان ارزش اساسی در تمام تصمیمات و اقدامات
