با گذشت سه ماه از محدودسازی اینترنت بین‌الملل، هنوز این موضوع و پیامدهای ناشی از آن، داغ‌ترین خبرهای حوزه فاوا هستند. همان‌طور که در گزارش «مروری بر مهم‌ترین وقایع و رخدادهای حوزه فضای مجازی در مهرماه ۱۴۰۱» اشاره شد، پلتفرم‌های داخلی آمادگی لازم برای جایگزینی پلتفرم‌های خارجی را نداشتند. در این شرایط، دو ایده اصلی وجود دارد: یکی تلاش برای رفع فیلترینگ اینستاگرام و واتساپ و دیگری، بهبود پلتفرم‌های داخلی با امید سبقت گرفتن از رقبا. در این یادداشت به اتفاقات مربوط به هر دو جریان در آذرماه می‌پردازیم.
از ما اصرار و از متا انکار
رئیس‌جمهور، آقای رئیسی، در روز دانشجو و در دانشگاه تهران گفت: «محدودیت‌های ایجاد شده به دلیل اخلال دشمن و ایجاد ناامنی است که در آن ایجاد کرد؛ حتما بدانید با شرایط امن، وضعیت متفاوت خواهد بود.» این، به ظاهر خبر خوبی برای مخالفان رفع فیلترنیگ نیست. اما در عمل، ما چقدر به شرایط امن نزدیک هستیم؟
به وضوح اگر منظور از شرایط امن، کاهش آشوب‌های خیابانی باشد، همین الان هم به صورت چشم‌گیری شاهد آن هستیم. اما تلاش‌های مرکز ملی فضای مجازی و به دنبال آن وزارت ارتباطات برای ارتباط با «متا» توضیح دیگری به ما می‌دهد.
در همان روز دانشجو و در زمان سخن‌رانی آقای رئیس‌جمهور یعنی ۱۶ آذر، مرکز ملی فضای مجازی نامه‌ای خطاب به شخص مارک زاکربرگ، مدیرعامل شرکت متا (مالک دو پلتفرم اینستاگرام و واتساپ) ارسال می‌کند. طبق اخبار در این نامه، مرکز ملی فضای مجازی ایران، متا را نه فقط به نقض قوانین جمهوری اسلامی، بلکه به نقض قوانین خود متا متهم می‌کند. در این نامه به جرائمی چون هرزه‌نگاری، روسپی‌گری، نشر اخبار جعلی، تشویق به خشونت، کودک‌آزاری، نفرت‌پراکنی، ترغیب به خشونت و ناآرامی‌های اجتماعی اشاره شده است. بر همین اساس، به شرکت متا مهلت ده روزه برای معرفی نماینده به ایران جهت پاسخگو کردن این شرکت نسبت به جرائم خود داده می‌شود.
چیزی نمی‌گذرد که شایعات و اخبار ضد و نقیض در این رابطه بالا می‌گیرد. شش روز از ارسال این نامه می‌گذرد که جواد نیک‌بین، نماینده کاشمر در مجلس شورای اسلامی، ادعا می‌کند متا به نامه مرکز ملی واکنش نشان داده و شرایط ایران را اجمالاً پذیرفته است. این موضوع یک روز بعد و در تاریخ ۲۳ آذر توسط وزیر ارتباطات تکذیب می‌شود.
اما سخن‌گوی شرکت متا در مصاحبه با بی‌بی‌سی آب پاکی را روی دست همه می‌ریزد و اعلام می‌کند که متا قصد پاسخ‌گویی به نامه ایران را ندارد. ابوالحسن فیروزآبادی هم با پایان یافتن مهلت متا، عدم پاسخ‌گویی متا را مقدمه انسداد قانونی پلتفرم‌های ذیل آن دانست. این موضوع، احتمال دائمی شدن فیلترینگ این دو پلتفرم را قوت میبخشد. فیروزآبادی تصریح می‌کند که در تصمیم‌گیری برای ادامه فعالیت متا در ایران، جنبه‌های مختلف موضوع از جمله زیان اوپراتورها مدنظر قرار گرفته خواهد شد.
از تلاش مرکز ملی فضای مجازی، این‌طور بر می‌آید که منظور آقای رئیس‌جمهور از شرایط امن، نه فقط بهبود وضعیت شرایط داخلی بلکه پاسخگو شدن شرکت‌های خارجی هم بوده است. این رویکرد منطقی به نظر می‌رسد چراکه باید برای روزهای پیش‌رو و تهدیدهای بعدی هم آمادگی کسب کنیم. ما از یک سوراخ دو بار گزیده شده‌ایم؛ لااقل به بار سوم نرسد!
اما آیا واقعاً ما از قبل انتظار پذیرش قواعد خود توسط متا را داشتیم؟ باید در نظر گرفت که در یک مذاکره، هر دو طرف باید عوامل قدرتی داشته باشند تا بر اساس آنها چانه‌زنی کنند. مشخصاً اگر یک طرف برتری کامل داشته باشد، هرگز پشت میز مذاکره نمی‌نشیند؛ چون غلبه دارد. در مورد مذاکره با متا، عامل قدرت متا مشخص است: میلیون‌ها کاربر ایرانی که بر بستر او و بر اساس قوانین و میل او فعالیت می‌کنند. متا با تسلطی که بر محتوا و قواعد پلتفرم‌های خود دارد، می‌تواند خواسته‌های زیادی از جمهوری اسلامی را برآورده کند. اما در مقابل، ایران با چه عامل قدرتی پشت میز مذاکره خواهد رفت؟ آیا ما چیزی داریم که متا با از دست دادنش زیان کند؟ این‌طور به نظر نمی‌رسد. شاید گفته شود حاکمیت ایران، امکان مسدودسازی پلتفرم‌های متا و در پی آن ریزش کاربران آنها را دارد. از آنجا که کاربران و شبکه یک پلتفرم مهم‌ترین دارایی او هستند، این یک عامل قدرت به حساب می‌آید. اما تجربه قبلی ایران در فیلترینگِ ناموفقِ تلگرام، به جهان نشان داده مردم ایران خود را ملتزم به محدودیت‌های اعمال شده توسط حاکمیت نمی‌دانند و هیچ هزینه‌ای هم از این بابت پرداخت نمی‌کنند. همین الان هم شواهدی از جمله بازخوردهای بالا نسبت به صفحات اخبار اینستاگرامی، نشان می‌دهد هنوز قشر قابل توجهی از مردم از این پلتفرم استفاده جدی دارند. بر همین اساس، تهدید ایران در باب مسدود کردن پلتفرم‌های متا، واهمهای برای او ندارد.
بر همین اساس می‌گوییم پیش‌بینی آنچه رخ داده از ابتدا هم دور از انتظار نبود. این موضوع باعث شده برخی ارسال نامه به متا را یک حرکت نمایشی توصیف کنند؛ به‌این صورت که مرکز ملی فضای مجازی، خود از ابتدا می‌دانست متا پاسخ مثبتی به درخواست‌های ایران نخواهد داد و این اقدام، صرفاً برای ابراز حسن نیت مسئولین در مواجه با اینستاگرام و واتساپ به مردم بوده است.
ترافیک داخلی، همچنان صعودی
۹ آبان ماه، با گذشت بیش از یک ماه از محدودیت اینترنت، مدیرعامل رایتل در نامه‌ای به وزیر فاوا از آسیب‌های مالی این شرکت می‌گوید. یاسر رضا‌خواه، مدیرعامل رایتل، ادعا می‌کند که طی ۲۱ روز ابتدایی محدودیت‌ها، در مجموع بیش از ۳۰ میلیارد تومان زیان به رایتل وارد شده است. وی افت ترافیک مصرفی در مهرماه را، بیش از ۵۰ درصد نسبت به شهریور ماه (از ۱۵۰۰ گیگ به کمتر از ۷۰۰ گیگ در روز) می‌داند. آیا این وضعیت تغییری کرده است؟
فردای بازی ایران و آمریکا، عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، در حاشیه جلسه هیأت دولت اعلام می‌کند که رکورد ترافیک مصرفی داخلی با رسیدن به رقم ۶ ترابیت بر ثانیه شکسته شده است. از این رقم، ۲٫۵ ترابیت مربوط به تلوبیون است. این موضوع خبر از بهبود زیرساخت‌ها و افزایش توان شبکه داخلی می‌دهد. او توضیح می‌دهد که این افزایش ظرفیت، به‌واسطه توزیع دیتاسنترها و زیرساخت‌های لازم در چهار نقطه جدید از کشور است. پیش از این، ۹۵ درصد ترافیک به تهران منتقل می‌شد.
از طرف دیگر محمود لیائی، مدیرعامل شرکت ملی پست ایران، از افزایش ۳۰ درصدی ترافیک پلتفرم‌های داخلی فروش کالا و همچنین افزایش ۱۶ درصدی مرسولات پستی خبر می‌دهد. این افزایش، مربوط به آمار آبان ماه نسبت به مهرماه سال جاری است. پیش از این نیز وزیر ارتباطات از افزایش کاربران روبیکا به بیش از ۳۵ میلیون نفر و کاربران ایتا به ۱۵ میلیون نفر خبر داده بود. طبق آمارهای وزیر، نسبت مصرف ترافیک داخلی به خارجی، از ۴۰ به ۶۰ برعکس شده و در ایام محدودیت‌های اخیر، این نسبت ۶۰ به ۴۰ بوده است.
البته این آمارها ممکن است مخاطب را به اشتباه بی‌اندازند. مثلاً مشخص نیست افزایش ۱۶ درصدی مرسولات در آبان نسبت به مهر، به معنای افزایش فروش اینترنتی نسبت به دوران اینستاگرام هم هست؟ باید دید وضعیت مرسوله‌ها در آبان نسبت به ماه‌های قبل‌تر که اینستاگرام در حال فعالیت بود چگونه است؟ در این زمینه آمار رسمی وجود ندارد. به غیر از این، نمی‌توان افزایش مرسولات را به‌معنای افزایش کاربران پلتفرم‌های داخلی دانست؛ چه‌بسا این نشانه اقبال مجدد مردم به اینستاگرام و خرید از آن، منتها این بار با استفاده از وی‌پی‌ان باشد. همچنین برعکس شدن نسبت ترافیک داخلی به خارجی در صورتی خبر خوبی است که اصل حجم ترافیک مصرفی (مجموعاً داخلی و خارجی) ثابت مانده باشد. اگر مثلاً اصل مصرف ترافیک خارجی به‌واسطه محدودیت‌ها نصف شده باشد، کاملاً طبیعی است که سهم مصرف ترافیک داخلی نسبت به خارجی افزایش پیدا کند؛ هرچند شبکه داخلی مورد استقبال مردم قرار نگیرد.
از طرف دیگر ترافیک مصرفی پلتفرم‌های داخلی به دلیل کاربرد متفاوتی که دارند، قابل مقایسه با نمونه‌های خارجی نیستند. به‌عنوان مثال، روبیکا به عنوان پرکاربرترین و پرترافیک‌ترین پلتفرمِ داخلی (که به خود عنوان سوپراپلیکیشن را داده است) خدمت پخش فیلم رایگان ارائه می‌دهد. طبق نظرسنجی‌های موجود، عمده کاربران این پلتفرم از این خدمت روبیکا استفاده می‌کنند. مشخصاً افزودن فناوری VOD به پلتفرم روبیکا و دیدن فیلم سینمایی ترافیک زیادی مصرف می‌کند و البته قابل مقایسه با استفاده‌های اجتماعی پلتفرمی مثل اینستاگرام نیست. به تعبیر دیگر، نمی‌توان گفت روبیکا موفق شده جایگزین اینستاگرام شود چون اساساً به‌خاطر خدمت دیگری مورد توجه قرار گرفته است.
البته اخبار امیدوار کننده دیگری نیز وجود دارند. مدیرعامل رایتل هم در مصاحبه بعد از انتشار عمومی نامه، از تغییر شرایط خبر می‌دهد و آن اعداد و ارقام را متناسب با همان روزها یا اوایل آبان عنوان می‌کند. البته این موضوع می‌تواند ریشه در فراگیر شدن وی‌پی‌ان‌ها و مصرف ترافیک خارجی به کمک فیلترشکن‌ها داشته باشد و اساساً خبر مثبتی نباشد. در این رابطه آمار رسمی یا نظرسنجی معتبری وجود ندارد.
از آنجا که پروژه متعهد کردن متا به بن‌بست رسیده، به نظر افزایش ظرفیت داخلی و ایجاد زیست‌بوم پلتفرمی بهترین گزینه برای سرمایه‌گذاری باشد. امید است سندهایی چون طرح حمایت از کسب‌وکارهای اینترنتی که در گزارش «مروری بر مهم‌ترین وقایع و رخدادهای حوزه فضای مجازی در آبان‌ماه ۱۴۰۱» مورد بررسی قرار گرفت، بتواند اقبال عمومی را به سکوهای داخلی افزایش دهد.
منابع:
https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-62/3923888-%D8%A7%D8%B8%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%B1%D8%A6%DB%8C%D8%B3%DB%8C-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AA%D8%B1%D9%86%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1-%D8%AE%D9%88%D8%AF%D9%85-%DB%8C%D8%A7%D8%AF%D9%85-%D9%87%D8%B3%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%DA%86%DB%8C-%DA%AF%D9%81%D8%AA%D9%85
https://peivast.com/p/149044
