نگاهی جامعه شناختی بر «بازی مرکب»
ایده اصلی
فیلم بازی مرکب که توسط کارگردان کره ای «هوانگ دونگ هیوک»(۱) و با سرمایه گذاری شرکت «نتفلیکس»(۲) صورت گرفت، با موضوع جذابی که داشت، توانست در کشور های مختلف در رتبه نخست پربیننده ترین فیلم های نتفلیکس قرار بگیرد. این فیلم به موضوعات و مسائلی می پردازد که عمده مردم جهان امروز با آن مواجه اند؛ مسئله فقر و غنا، اختلاف شدید طبقاتی، بدهی های کمر شکن به بانک ها، نزول خواری و امثال آنها. اما بحثی که خیلی توجه ها را جلب می کند این است که فیلم های زیادی در سال ۲۰۲۱ و سال های اخیر تولید شده که از نظر فنی و محتوایی به مراتب از فیلم بازی مرکب قوی تر بوده و در نظر منتقدین و یا حتی نظر سنجی های مردمی نمرات بهتری را دریافت کرده اند ولی هیچ یک از این فیلم ها به این شدت نظر عموم مردم جهان را به خود جلب نکرده است و این قدر ظرفیت جریان سازی از خود نشان نداده است. البته در سال های اخیر، فیلم های مشابه دیگری مانند انگل(۳)، پلتفرم(۴) و سریال خانه کاغذی(۵) با موضوعات نزدیک به این فیلم ساخته شده است که مورد استقبال قرار گرفت. ویژگی مشترک همه این فیلم ها آن است که اقدام به توصیف مسائل و شرایط اجتماعی و نقد روحیات خاصی می کنند که مردم جهان با آن دست و پنجه نرم می کنند. این مسائل و چالش ها عمدتا ناشی از سلطه نظام سرمایه داری بر دنیای کنونی است و مسئله آن جایی تعجب برانگیز می شود که چگونه یک شرکت غول آسای سرمایه داری مانند نتفلیکس که بزرگ ترین تولید کننده محتوا در جهان است، اقدام به تولید و توزیع محتوایی بر ضد سرمایه داری می کند ؟! پاسخ این سوال مهم در ادامه یادداشت کم کم آَشکار می شود.
در جریان این فیلم برخی از افراد ثروتمند و سرمایه دار به واسطه ثروتشان بر دیگر مردم چیره هستند. این افراد علاوه بر این که مدام دنبال افزایش ثروت و قدرت خود هستند و تحقق این هدف را در چپاول مردم می دانند، در اجتماع شرایطی را به وجود آورده اند که افراد برای رسیدن به موفقیت در زندگی خود به سمت نابود کردن و چپاول دیگران بروند. تمامی افراد جامعه با ویژگی های شخصیتی، دینی و عقیدتی، یکی با شدید ترین ایمان و عقیده به خدا، یکی کافر و منکر خدا، یکی سرشار از اعتماد و دیگری بی اعتماد نسبت به مردم، یکی در تلاش برای حفظ خانواده اش و دیگری خودخواه و بی توجه به سایرین، همه و همه به واسطه فشارهای اجتماعی، برای این که بتواند به بقای خود ادامه دهند لاجرم باید دیگران را در یک رقابت شدید شکست دهند.
سبک بقاء
نکته دیگر که در این فیلم جلوه نمایی می کند، استفاده هوشمندانه از سبک یا ژانر بقا است. در حال حاضر محبوبترین بازی های جهان، از سبک بقا بهره می برند. میزان استقبال از بازی هایی نظیر پابجی(۶) و فورتنایت(۷) خود عاملی در تایید جذابیت این سبک است. این فیلم نیز با استفاده از این سبک توانست مخاطبان زیادی را در جهان جذب خود بکند. اما یک سوال اساسی پیش می آید، چرا سبک بقا در جهان امروزی به این حد مورد پسند مردم جهان واقع می شود؟ در یک نگاه جامعه شناسانه از محتوایی که مورد اقبال عمومی قرار می گیرد، می توان به نوع نگاه، دغدغه ها و مسائل زندگی مردم پی برد. مردمی که در زندگی خود یاد گرفته اند فقط و فقط برای حفظ زندگی خود، پس دادن وام ها، پرداخت بدهی ها و اجاره ها از صبح تا شب به دنبال رفع حوائج ابتدایی خود باشند، برای بدست آوردن کوچکترین بهره و سودی با دیگران تا سرحد مرگ رقابت کنند، مهمترین مسئله ای که در زندگی پیدا می کند، مسئله بقا می شود. بنابراین شاهد این هستیم که سبک بقا به شدت مورد استقبال عموم مردم واقع شده است. شاید بتوان گفت سبک بقا به نحوی تجلی حداکثری مدل نظام سرمایه داری است، نظامی که رقابت شدید و تا سر حد مرگ برای بقا و سود بیشتر در آن محوریت می یابد. اندیشمندان این مدل از روحیات را بیشتر به صورت تمام و کمال در مدل سرمایه داری امریکایی مطرح می کنند، مدلی که بیش از سایر مدل های سرمایه داری حول رقابت شدید است. این نظام طوری شکل گرفته است که افراد برای بقا مجبور می شوند به شدید ترین شکل ممکن به رقابت بپردازند. چیزی که در سرمایه داری سوئدی و ژاپنی شاهد آن نیستیم.
تضعیف یا تحکیم سرمایه داری
مردم جهان در فیلم بازی مرکب و موارد مشابه به نوعی به دنبال حل مشکلات زندگی خود می گردند، مشکلاتی که تا کنون کسی اقدام به بیان آن نکرده یا اگر بیان شده، پاسخی قانع کننده ای برای آن ارائه نشده است. اما این فیلم ها هر چند که اقدام به بیان مسائل و چالش های نظام سرمایه داری می کنند اما در واقع روشی است زیرکانه، برای استحکام نظام سرمایه داری. نظام سرمایه داری بدین وسیله پاسخ خود را به مسائل و چالش های انسان اسیر در نظام سرمایه داری می دهد و آن رقابت شدید برای بقاء است و این پاسخ نتیجه ای جز حفظ منش سرمایه داری و به قول ماکس وبر اخلاق پروتستانتیزم در جامعه، استحکام روح سرمایه داری و جلوگیری از انقلاب های اجتماعی ندارد. علاوه بر این، با درآمدی که از تولید این محصولات بدست می آید، شاهد تقویت استحکام سرمایه داری هستیم. فیلم بازی مرکب طبق آماری توانسته میزان فروش نوع خاصی از کفش را که در این فیلم مورد استفاده بازیگران قرار می گیرد، تا ۷۸ برابر بیشتر کند که این خود موید ادعای ما است. مردمی که تبیین مسائل اجتماعی خود و پاسخ آن را از این آثار رسانه ای جست و جو می کنند، نه تنها مسئله زندگی خود را به خوبی شناسایی نمی کنند و پاسخی مناسب به آن نمی دهند، بلکه روز به روز قدرت تغییر شرایط موجود را نیز از دست می دهند و خود باعث تحکیم این شرایط می شوند. این نوع از تشنگی را شاید بتوان در مردم برخی از کشور های دیگر و در موضوعات مشابه نیز مشاهده کرد، برای مثال کشور هایی نظیر هند که در کارنامه خود مبارزه با استعمار را یکی ازافتخارات خود میدانند، فیلم سازان اقدام به ساخت فیلم هایی می کنند که به نقد و تقبیح استعمار انگلیس علیه هند می پردازند و آن را محکوم می کند. اما در همین فیلم ها ارزش هایی مورد تبلیغ قرار می گیرد و آینده ای برای هندوستان ترسیم می شود که خود زمینه ای برای ورود به مدل های جدید استعمار است، که فیلم سازان این را نشانی از رشد و توسعه و تقابل با استعمارگران معرفی می کنند. با این حساب مردمی که در آرمان هایشان نفی سلطه بیگانگان است با نفی این سلطه به آغوش همان بیگانگان کشیده می شوند.
جمع بندی و پیشنهاد
حال مردمی که مشتاقانه به دنبال شنیدن حقایق جهان هستند، اگر با واقعیت نظام سرمایه داری و استعمار جدید آشنایی پیدا کند، چه اتفاقی رخ خواهد داد؟ آیا در این صورت شاهد انقلابی فراگیر و بزرگ مانند آنچه که مارکسیسم در جوامع به وجود آورد خواهیم بود ؟ برخی از اندیشمندان اجتماعی بر این باور هستند که تبیین و روشنگری روابط و ساختار نظام سرمایه داری برای مردمی که مورد ظلم نظام سرمایه داری قرار گرفته اند، منجر به آگاهی مردم و در نهایت انقلابی اجتماعی علیه نظام سرمایه داری می شود. در شرایطی که قدرت های دنیای رسانه و خبر، با هزینه های فراوان اقدام به جریان سازی های مختلف می کنند تا تبیین و روشنگری در مورد نظام سرمایه داری برای مردم صورت نپذیرد و یا واقعیت های سرمایه داری به گونه ای بیان شود که به گونه ای واکسن نظام سرمایه داری باشد، انقلاب اجتماعی دور از دسترس است.آنچه مشهود است جهان امروز به شدت نیازمند جریان رسانه ای است که حول دو مسئله مهم ۱- مناسبات سرمایه داری و ۲- مناسبات جدید استعمار تبیین و روشنگری گری نماید، به گونه ای که منجر به تقویت نظام سرمایه داری نشود. این که چه مدلی از تبیین و روشنگری باید مورد استفاده قرار بگیرد نیازمند بحث فراوانی می باشد ولی در اصل بحث که همان تاثیر روشنگری در انقلاب علیه سرمایه داری است هیچ تردیدی وجود ندارد.
نویسندگان: محمد کریمی دهکردی ؛ محمد جواد غلامرضا پور
عضو شبکه پژوهشگران هسته خط مشی فضای مجازی (سپهرا)
پی نوشت
۱- Hwang Dong- hyeuk
۲- Netflix
۳- Parasite (2020)
۴- Platform(2019)
۵- Money heist
۶- PubG
۷- Fortnite
باسلام و احترام. تحلیل جالبی داشتید. منتهی از پژوهشگرانی مثل شما انتظار میرود که با یک روش تحقیق علمی (مثل نشانه شناسی، تحلیل گفتمان یا …) چنین تحلیلی ارائه نمایید. نه اینکه صرفا ایده های ذهنی خود را به صورت خام منتشر کنید. بنده هم میتوانم تحلیل خودم را ارائه کنم: اینکه سریال بازی مرکب، در واقع اعتراض به وجود یک شکاف طبقاتی در جوامع شرقی است که این ژانر اعتراضی و انتقادی را اکثر مخاطبان میپسندند. فیلم های پاراسایت هم اینگونه بود.