مروری بر پیشینه، مفاهیم و چالش‌های اصلی اقتصاد فضای مجازی (۱)

۱-مقدمه

در دوران پسامدرنیته با ظهور فضای مجازی زندگی انسان در ابعاد گوناگون دچار تغییر شد. یکی از این ابعاد، حوزه اقتصاد است؛ به شکلی که در ادبیات جدید، شاخه‌ای تحت عنوان اقتصاد فضای مجازی یا اقتصاد دیجیتال وجود دارد. در این دوره انسان و فناوری در یک رابطه وابستگی متقابل با هم در حال رشد هستند؛ لذا برخی اندیشمندان از جمله تامپسون بر این باور هستند که اقتصاد نوین شکل گرفته بر پایه فناوری اطلاعات و ارتباطات(ICT )[1]، بر تمام صنایع و محصولات تأثیر گذاشته و آنها را به پلتفرم‌های دیجیتال تبدیل خواهد نمود. (خالقی بایگی، محمدهادی, ۱۳۹۹)

۲-زمینه تاریخی و مقایسه اقتصاد در سه عصر مختلف

حدود چندین هزار سال پیش اولین تغییر بنیادین در شیوه زندگی انسان با شروع دوره کشاورزی آغاز گردید. عوامل تولید در آن دوره، سه دسته بود: نیروی انسانی، زمین(مواد اولیه) و سرمایه. از آن جایی که نظام سیاسی به شکل فئودالی یا ملوک‌الطوائفی بود، نهاد بین‌المللی وجود نداشت که در این زمینه مداخله نماید. همچنین با توجه به شرایط زندگی، کشاورزان اوقات فراغت زیادی نداشتند و مدل تحقیق و توسعه‌ای نیز هنوز برای پیشبرد کارها شکل نگرفته بود.

در نیمه دوم قرن هجدهم، انقلاب صنعتی جهان را وارد عصری جدید کرد. در این دوره عوامل تولید شامل: نیروی انسانی، مواد اولیه، سرمایه و فناوری بود. نظام سیاسی به دولت-ملت تغییر شکل یافته و سازمان ملل ایجاد شده بود که در اقتصاد کشورها مداخله می‌کرد. از آن جایی که کارها پیشرفته‌تر و تخصصی‌تر شده بود، خستگی کارگران هم مضاعف گشته و می‌توان گفت حدوداً ۴ ساعت در روز به اوقات فراغت اختصاص می‌یافت تا کارگر بتواند در روزهای آتی با انگیزه به کار بپردازد. همچنین با پیشرفت علم و فناوری مدل تحقیق و توسعه‌ای به نام نظام ملی نوآوری(NSI )[2]شکل گرفته بود. وقتی کارخانه‌ای محصولی تولید می‌کرد برای رقابت مجبور به تبلیغات بود. لذا در این عصر تبلیغات جمعی شکل گرفت که بخشی از نظام اقتصادی را تحت پوشش قرار می‌داد.

پس از انقلاب صنعتی، عصر اطلاعات یا فضای مجازی آغاز شد. عوامل تولید در این عصر شامل نیروی انسانی، مواد اولیه، سرمایه، فناوری و نوآوری است. همچنین نظام سیاسی دیگر به تمامه در اختیار دولت‌ها نیست بلکه شرکت‌ها، مؤسسات مردم‌نهاد و نیروهای غیرانتفاعی و اجتماعی قدرت یافته‌اند. در عرصه بین‌الملل نیز، می‌توان شاهد ظهور شرکت هایی غول آسایی مانند آلفابت، اپل، ماکروسافت، آمازون و …در حوزه اقتصاد دیجیتال بود که در این نظام جدید اعمال نفوذ و مداخله می‌کند. همچنین با توجه به پیچیدگی‌های جدید، دیگر نظام تحقیق و توسعه نظام ملی نوآوری کارآمد نیست و استارتاپ‌ها مدنظر قرار گرفته‌اند. اوقات فراغت افزایش یافته و از میانگین ۴ ساعت به ۸ ساعت رسیده است. تبلیغات نیز از شکل جمعی و پراکنده به تبلیغات اجتماعی و هدفمند تغییر شکل داده‌اند. (فیروزآبادی، سید ابوالحسن, ۱۳۹۹)این دوره شاهد دو انقلاب صنعتی در امتداد انقلاب های صنعتی اول و دوم[۳] بوده است که در ادبیات متعارف از آن ها با عنوان انقلاب صنعتی سوم و چهارم یاد می شود. انقلاب صنعتی سوم از دهه ۱۹۶۰ آغاز شد و تا اواخر قرن ۲۰ ادامه یافت. این دوره که انقلاب دیجیتالی نیز نامیده می‌شود، با توسعه نیمه رساناها، ساخت رایانه‌ها و اینترنت به اتمام رسید. اما انقلاب صنعتی چهارم از اوایل قرن حاضر شکل گرفته و تاکنون نیز ادامه داشته است، بر پایه توسعه فناوری و اقتصاد دیجیتالی است. از مهم‌ترین دستاورد‌های این دوره می‌توان به اینترنت اشیاء، هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی اشاره کرد. در انقلاب صنعتی چهارم سرعت تکامل به شکل نمایی و نه به صورت خطی تغییر می‌کند و همچنین با ترکیب فناوری‌های چندگانه، تغییرات پارادایمی و بی‌نظیری در زمینه‌های کسب‌وکار و شیوه‌های تولید ایجاد گشته است. (اسعدی, ۱۳۹۸)

	عصر کشاورزی	عصر صنعتی	عصر فضای مجازی
عوامل تولید	نیروی انسانی زمین(مواد اولیه) سرمایه	نیروی انسانی مواد اولیه سرمایه تکنولوژی	نیروی انسانی مواد اولیه سرمایه تکنولوژی نوآوری
نظام سیاسی	فئودال – ملوک الطوائفی	دولت-ملت	شرکت‌ها، مؤسسات مردم‌نهاد، بخش‌های غیرانتفاعی و اجتماعی
نهاد بین المللی	–	سازمان ملل	شرکت هایی غول آسایی مانند آلفابت، اپل، مایکروسافت، آمازون
تحقیق و توسعه	–	نظام ملی نوآوری (NSI)	استارتاپ‌ها
اوقات فراغت	–	۴ ساعت در روز	۸ ساعت در روز
تبلیغات	–	تبلیغات جمعی	تبلیغات اجتماعی هدفمند

شکل۱- مقایسه اقتصاد در دوران کشاورزی، صنعتی و فضای مجازی

۳-ویژگی های نظام اقتصادی در دوران فضای مجازی

همان طور که در بخش قبل اشاره شد، تغییرات گسترده در عرصه‌های گوناگون زندگی به خصوص اقتصاد در عصر فضای مجازی شکل گرفته است. در این دوره نظام اقتصادی نوینی تشکیل شده که ویژگی‌های جدید و منحصر به‌فردی دارد که در ادامه به برخی از مهم‌ترین آن ها اشاره می شود.

۳-۱-پلتفرمی بودن

پایه و اساس اقتصاد در عصر جدید، مبتنی بر پلتفرم‌ها[۴] است. آنها هستند که مدیریت بازار را در دست خواهند گرفت. لذا اگر ما در فضای مجازی حفاظ‌های ملی و هویتی‌مان را کنار بگذاریم و برنامه‌ریزی ویژه‌ای برای اقتصاد فضای مجازی خود نداشته باشیم، مصرف‌کنندگان و به تبع بردگان پلتفرم‌های شبه انحصاری جهان خواهیم شد که صاحبان آن سرمایه‌داران و سردمداران نظام سلطه هستند. (فیروزآبادی، سید ابوالحسن, ۱۳۹۹)

۳-۲-تملک شرطی (شبکه ای)

در این دوره دیگر با ورود کالا به یک کشور و خرید مصرف‌کننده نمی‌توان تضمین داد که او فقط مالک آن کالاست چرا که مانند تلفن‌های همراه، مالکان کارخانه موبایل‌سازی، به‌راحتی می‌توانند در گوشی‌های همراه نفوذ کرده و برنامه‌هایی که مدنظر دارند را حذف یا نصب نمایند. (فیروزآبادی، سید ابوالحسن, ۱۳۹۹) یا به عنوان مثالی دیگر در عرصه داده‌ها و محتوا نمی توان صرفا کاربر را مالک داده‌ ها و محتواهایی که در شبکه های اجتماعی تولید شده دانست. زیرا شاهدیم که صاحبان پلتفرم به علل گوناگون سیاسی یا … دست به حذف داده‌ها می زنند یا از آن در جهت منافع خود بهره می‌برند. مانند پاک کردن تصاویر و نام شهید سلیمانی رحمه الله در اینستاگرام.

۳-۳-توجه محور بودن

اگر در دوره انقلاب صنعتی، «کمیابی» ارزش محوری بود در این دوره «توجه» جایگزین آن گشته است. در مدل اقتصادی جدید بر اساس میزان دنبال‌کننده و تأیید‌کننده، یک کانال قیمت‌گذاری می شود. لذا مسأله کمیابی در فضای مجازی از بین می‌رود و نظریه‌هایی مانند «نظریه توجه» جایگزین آن می‌گردند. (فیروزآبادی، سید ابوالحسن, ۱۳۹۹)

۳-۴-خدماتی شدن

در دوران پسامدرنیته، شاهد شکل‌گیری بازار مجازی و خدماتی شدن جامعه در کنار اقتصاد صنعتی هستیم. اگر اقتصاد خدماتی شکل نمی‌گرفت، قطعاً به دلیل اشباع بازار ناشی از تولید انبوه دوران صنعتی و پس از آن، رکود بزرگی در اقتصاد به وجود می‌آمد. (فیروزآبادی، سید ابوالحسن, ۱۳۹۹)

۳-۵-کالا شدن اطلاعات

در اقتصاد سنتی مبادله کالا و خدمات محور فعالیت‌ها بود اما در عصر جدید اطلاعات تبدیل به کالا و خدمات شده و کالای جدیدی تحت عنوان کالای فرهنگی شکل گرفته است. به عبارتی مهاجرت از جسم به بیت[۵] رخ داده است. (اسعدی, ۱۳۹۸)

(ادامه دارد…)

 

 

پی‌نوشت‌ها:

[۱]Information & Communication Technology

[۲]National System of Innovation

یک سیستم مدیریت نوآوری فرا سازمانی و در مقیاس کلان و کشوری است که به نقش مجموعه سازمان‌هایی مانند دانشگاه‌ها، موسسات پژوهشی، پارک‌های فناوری، مراکز تحقیق و توسعه، مراکز صنعتی و غیره در فرایندهای نوآوری و رابطه تعاملی آنها در این خصوص می‌پردازد.

[۳] انقلاب های صنعتی اول و دوم به خودکار شدن کشاورزی، اختراع ماشین بخار، استخراج نفت، گاز و ساخت اتومبیل و هواپیما مربوط می شود.

[۴] پلتفرم عبارت است از نظامی که نهادها بر پایه آن ساخته شده و برای همه دسترس پذیر است. پلتفرم ابزار توانمندسازی افراد، افزایش نوآوری، توسعه کسب و کارها و پرورش ایده های جدید است که با سهولت در ارتباطات و مبادلات، بازار ها و جامعه را تغییر می دهد.

[۵] Bit

 

منابع:

آزادی احمدآبادی, ج., زیبنده, ح., برقعی, س., & فتحعلی, س. (۱۳۹۸). آشنایی با مسائل خط مشی فضای مجازی(سطح مقدماتی). تهران: مرکز رشد دانشگاه امام صادق(علیه السلام).

اسعدی, م. (۱۳۹۸). انقلاب صنعتی چهارم و اقتصاد دیجیتال: پیشران‌های رشد اقتصادی پایدار. دوماهنامه علمی-تخصصی مطالعات کاربردی در علوم مدیریت و توسعه, ۹-۳۳٫

خالقی بایگی، محمدهادی. (۱۳۹۹). انقلاب صنعتی چهارم و اقتصاد دیجیتال: مروری بر نقش مدیریت در رشد اقتصادی جدید. فصلنامه پژوهشهای جدید در مدیریت و حسابداری, ۱۱۹-۱۳۲٫

فیروزآبادی, س. (۱۳۹۹). تحول در عصر فضای مجازی. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(علیه السلام).

فیروزآبادی، سید ابوالحسن. (۱۳۹۹). درآمدی بر حکمرانی فضای مجازی. تهران: اتنشارات دانشگاه امام صادق(علیه السلام).