پیش‌بینی رفتار انسان و ماشین در فضای مجازی
-
مقدمه
بشر همواره به دنبال این بوده است که با ایجاد فناوری‌ها، اقدام به اصلاح نواقص و تکامل زندگی خود نماید. فناوری‌ها با ورود به جوامع، تغییراتی در نوع روابط افراد ایجاد میکنند. با یک نگاه می‌توان مواجهه ما با فناوری‌ها را به دو دسته پیشینی و پسینی تقسیم نمود. در نگاه پیشینی یک عالِم اجتماعی ناظر به این که با ورود یک فناوری به زیست اجتماعی چه اتفاقی برای آن می‌افتد و چه تغییری ایجاد می‌شود صحبت می‌کند و در دیدگاه پسینی آثاری که پس از ورود این فناوری به اجتماع بشری مترتب می‌شود، مورد بررسی قرار می‌گیرد. هم در نگاه پیشینی و هم در نگاه پسینی علوم ریاضیاتی و محاسباتی نقش مهمی در تحلیل دقیق آثاری که فناوری‌ها بر جوامع می‌گذارند، دارند.
-
پیش‌بینی رفتار ماشین‌ها
در نگاه پیشینی، ریاضیات نقش مهمی در تجزیه‌وتحلیل ماشین‌ها و آثار اجتماعی آن‌ها ایفا می‌کند. علم ریاضی با انجام محاسبات مختلف، پیش‌بینی رفتار ماشین‌ها و فناوری‌ها را بیش‌ازپیش ممکن سازد، احتمالات مختلف را می‌شمارد، درصد هر یک را ذکر می‌کند و در ساختاری فلوچارتی (و اگر … آنگاهی …) به بررسی تمامی آن‌ها تا چندین و چند مرحله می‌پردازد.
-
پیش‌بینی کنش انسان‌ها
در ادامه روند توسعه ریاضیات، محاسبات ریاضی از تحلیل اشیاء فراتر رفته، تا حدود زیادی وارد تحلیل انسان‌ها می‌شود و علوم مختلفی مانند علوم اجتماعی محاسباتی را ایجاد می‌کند. در علوم اجتماعی به‌وسیله ابزار ریاضی اقدام به تحلیل جوامع اجتماعی و افراد می‌شود و رفتارهای احتمالی آن‌ها مورد پیش‌بینی قرار می‌گیرد. نمونه موفقیتآمیز آن را در مدلهای آماری که توسط مراکز افکارسنجی استخراج می‌شود، شاهد هستیم که به‌خوبی اقدام به ترسیم طیف‌های مختلف افکار جامعه میکنند و پیشنهادهایی به سیاست‌مداران، تاجران و غیره برای موفقیت در مواجهه با جامعه ارائه می‌نمایند.
اما در چه عرصه‌هایی به‌وسیله دانش ریاضیات و محاسبات امکان پیش‌بینی کنش انسان‌ها وجود دارد؟
در پاسخ به این سؤال، دو رویکرد مهم مطرح شده است؛ رویکرد زیستی – شیمیایی و رویکرد اختیاری
-
رویکرد زیستی – شیمیایی
از دیدگاه این رویکرد، در ساحت جسم انسان و با بررسی مؤلفه‌های مختلف رفتارهای فردی و یا با سنجش علائم زیستی انسان و در سطح جامعه انسانی که پیچیده‌تر بوده و به‌وسیله علوم اجتماعی و تحلیل روابط فردی و اجتماعی انسان‌ها، امکان پیش‌بینی وجود دارد. با شناخت ماهیت بیوشیمیایی (زیستی و شیمیایی) انسان، افعال وی و جمع‌آوری داده‌های آن امکان پیش‌بینی و تحلیل رفتارهای انسان در امور مختلف تا حدودی ممکن می‌شود. از کنش‌هایی که انسان در بستر اجتماع انجام می‌دهد، می‌توان هویتی از هر فرد را استخراج نمود و به‌وسیله استخراج مؤلفه‌های این هویت، عملکردهای آتی آن فرد را پیش‌بینی یا تحلیل کرد. در فرض این دیدگاه این نکته نهفته است که رفتارهای انسان ناشی از فرایندهای بیوشیمیایی است که در جسم او وجود داشته و قائلین به این دیدگاه، معتقدند که رفتارهای انسان ناشی از عوامل تاریخی – بیولوژیکی است. علاوه بر آن، انسان در سازوکارهای اجتماعی، لاجرم یکسری واکنش‌های احتمالی محدودی را انجام می‌دهد که این احتمال‌ها قابل پیش‌بینی و در صورت انجام عملی قابل توجیه و تحلیل است.
-
رویکرد اختیاری
اما در نقطه مقابل، رویکرد اختیاری معتقد به وجود اراده و اختیار در انسان در مواجهه با عوامل زیستی – تاریخی است. اگر قائل به اختیار انسان و عاملیت او باشیم، این که انسان‌ها کاملاً و با قطعیت کامل قابل‌پیش‌بینی و تحلیل باشد را رد می‌کنیم. هرچند که به‌وسیله ابزار مختلف مذکور تا حد خوبی رفتار افراد قابل پیش‌بینی است.
-
پیش‌بینی در جهان ترکیبی
اما بحث زمانی پیچیده‌تر می‌شود که با جامعه‌ای مواجه باشیم که فناوری‌های فیزیکی و انسان‌ها درهم‌آمیخته و جهان مرکبی را ایجاد کرده باشند؛ جامعه‌ای که مناسبات اجتماعی و حقایق اجتماعی آن مرکب از ماهیت زندگی اجتماعی انسان‌ها در ارتباط با فناوری‌ها است. این مناسبات جدید اجتماعی کار پیش‌بینی انسان‌ها و جوامع را پیچیده‌تر می‌کند. نمونه‌هایی از این جهان ترکیبی در فناوری‌های امروزی قابل‌مشاهده است، در فضای مجازی شاهد زیست توأمان گجت‌های هوشمند، هوش‌های مصنوعی و… در کنار انسان‌ها هستیم که خود مناسبات جدیدی ایجاد نموده‌اند. البته این زیست توأمان خلاصه در جهان جدید مرکب از فضای مجازی، وب هوشمند، اینترنت اشیا و امثال آن نمی‌شود، بلکه با نمونه‌های ساده‌تر آن در گذشته هم مواجه بوده‌ایم.
در هر زمانی که فناوری جدیدی اختراع و همگانی شده است، شاهد این بوده‌ایم که مناسبات جدیدی در اجتماع مرکب از رابطه انسان با فناوری، فناوری با فناوری و انسان با انسان مطرح شده است، تغییرات فرهنگی، اقتصادی و سیاسی خاص خود را رقم‌زده و واقعیات اجتماعی دستخوش تغییر شده است.
اما بحث پیش‌بینی و طراحی و تحلیل رفتارهای اجتماعی-فیزیکی زمانی غامض‌تر شده و از اهمیت بیشتری برخوردار می‌شود که در بستر جامعه‌ای که در فضای مجازی ایجاد می‌شود در آینده‌ای نه‌چندان دور شاهد اتصال میلیاردها شیء مختلف به شبکه فضای مجازی در کنار انسان‌ها هستیم، پیش‌بینی ناظر به این جامعه و جهت‌دهی آن با وجود متغیرهای زیادی که در بررسی این جهان باید مدنظر قرار بگیرد به نظر کار بسیار پیچیده‌ای می‌آید که چالش جدی پیش‌روی تحلیلگران داده، ریاضی‌دان‌ها، سیاست‌مداران و تاجران، جامعه‌شناسان و روان‌شناسان خواهد بود.
دانشمندان برای پاسخ به این چالش، خود را ناگزیر از فهم دقیق ماهیت زیستی بدن انسان، عوامل روان‌شناختی، اجتماعی و تاریخی مؤثر بر کنش انسان‌ها و مسئله اراده و اختیار می‌بینند، تا بتوانند با کنار هم قراردادن متغیرهای مؤثر بر جهان اشیا و جهان اجتماعی، میزان اثر هر متغیر را پیش‌بینی کنند، متغیرهای مستقل و وابسته را شناسایی، متغیرها را بر اساس میزان اثر و نوع اثر دسته‌بندی و بعد اقدام به پیش‌بینی جهان جدید مرکب از انسان‌ها و ماشین‌ها بکنند و برای آن طراحی داشته باشند. در حال حاضر دانشمندان حوزه فناوری ارتباطات امکان پیش‌بینی فناوری‌ها را در محیطی فارغ از ارتباط با انسان دارا هستند، اما همواره پیش‌بینی انسان پیچیدگی‌های خاص خود را داشته است، مسئله‌ای که مطرح است آیا می‌توان جامعه‌ای مرکب از انسان و اشیاء که در بستر فضای مجازی شکل می‌گیرد را پیش‌بینی نمود؟ اگر بله، این پیش‌بینی تا چه میزان می‌تواند دقیق و صحیح باشد؟ راه‌حل دستیابی به یک پیش‌بینی صحیح و با دقت بالا در این فضا چه می‌تواند باشد؟ آیا علوم ریاضیات می‌تواند محقق‌کننده پیش‌بینی جوامع باشد یا نیازمند علم دیگری هستیم؟ و امثال این سؤالات که برای رسیدن به پیش‌بینی جوامع مرکب از انسان و اشیاء لازم است به آن‌ها پاسخ بدهیم.
