غیرت برای کلاب هاوس؛ حسرت برای خودی‌ها!

کلاب هاوس چیست؟

کلاب هاوس پلتفرمی آمریکایی است که در مارس سال ۲۰۲۰ راه‌اندازی شد و در ماه‌های ابتدایی همه‌گیری کرونا به‌تدریج محبوبیت یافت. این پلتفرم که حاصل ایده پردازی شرکتی استارتاپی در سیلیکون ولی و سرمایه‌گذاری صندوق‌های خطرپذیری همچون آندرسن و هوروویتز است، با ایده محوری ایجاد ارتباط صوتی میان کاربران طراحی گردیده که به‌واسطه آن کاربران می‌توانند در اتاق‌های مختلف با یکدیگر به گفتگو بپردازند. اگرچه در ابتدا این پلتفرم تنها برای سیستم‌عامل آی.او.اس طراحی شده بود، اما بنیان‌گذاران آن درصدد طراحی نسخه اندروید و گسترش نفوذ آن میان کاربران هستند.

کلاب هاوس در عمر کوتاه یک‌ساله خود، توانسته است رشد چشم‌گیری ازنظر ارزش شرکت و تعداد کاربران داشته باشد. اگرچه در ابتدا تنها ۱۵۰۰ کاربر به‌صورت آزمایشی در این پلتفرم حضور داشتند اما امروز و پس از گذشت تنها یک سال، بالغ‌بر ۱۳ میلیون نفر در سراسر جهان، با سازوکار عضویت از طریق دعوت‌نامه از این پلتفرم استفاده می‌کنند. ارزش ۱۰۰ میلیون دلاری این نرم‌افزار در سال ۲۰۲۰ نیز امروزه و با رشد چند ده برابری چیزی حدود ۴ میلیارد دلار برآورد می‌شود.

  کلاب هاوس در ایران

عمر حضور کلاب هاوس در ایران چیزی کمتر از ۳ ماه است؛ تقریباً در اسفندماه سال ۱۳۹۹ بود که برخی کاربران به‌صورت جسته‌وگریخته و متأثر از فضای جهانی در آن عضو شده بودند و به‌صورت محدود از آن استفاده می‌کردند. اوج اقبال کاربران ایرانی به کلاب هاوس در فروردین‌ماه ۱۴۰۰ و با حضور مسئولانی همچون وزیر ارتباطات و وزیر امور خارجه ایران و همچنین شکل‌گیری اتاق‌هایی با حضور افراد سرشناس برای بحث پیرامون موضوعات مختلف بوده است. این پلتفرم که با استقبال بی‌نظیر و دور از انتظار سلبریتی‌های ایرانی مواجه شده بود با موجی پرفشار کاربران ایرانی را به سمت خود کشاند و فضایی نسبتاً نخبگانی را در این شبکه اجتماعی شکل داد تا در آن به بحث و تبادل‌نظر پیرامون موضوعات مختلفی ازجمله انتخابات بنشینند. آمار بیشترین حضور ایرانی‌ها در اتاق‌های گفتگو مربوط است به نشست خانم فائزه هاشمی با بالغ‌بر ۲۴ هزار کاربر، نشست بررسی توافق ایران و چین با حضور محمدجواد ظریف و جواد آذری جهرمی (از اولین نشست‌هایی که بازتاب رسانه‌ای بسیاری داشت) با حضور بالغ‌بر ۸ هزار کاربر و گفتگوی رئیس‌کل بانک مرکزی عبدالناصر همتی (که البته آن‌هم با حضور وزیر ارتباطات همراه بوده) با حضور بالغ‌بر ۶۴۰۰ کاربر و… بنابراین حرکت ناگهانی کاربران ایرانی به سمت استفاده از کلاب هاوس اولاً متأثر از روند جهانی اقبال به این پلتفرم و ثانیاً به تبعیت از حضور مسئولین دولتی و افراد سرشناس کشور به پیش‌قراولی افرادی همچون مهندس آذری جهرمی شکل گرفت. ایشان به‌عنوان اولین مسئول سرشناس جمهوری اسلامی در این پلتفرم حضور یافت و با دعوت از دیگرانی همچون محمدجواد ظریف هویت و اعتبار بیشتری به آن بخشید. وی با حضور در اتاق‌های گفتگوی مختلفی همچون بحث پیرامون توافق ایران و چین، مباحث مربوط به فوتبال و…  نقش زیادی در هویت بخشی به این پلتفرم ایفا نموده است که البته در این نوشتار قصد قضاوت ارزشی درباره آن نداریم.

حمایت تمام‌قد وزارت ارتباطات

اگرچه همان‌طور که پیش‌ازاین نیز بیان شد، حضور فعالانه مهندس آذری جهرمی به‌عنوان وزیر ارتباطات در این پلتفرم موجب هویت و اعتباربخشی به این پلتفرم شده است اما حمایت تمام‌قد وزارت ارتباطات از کلاب هاوس از زمانی آغاز می‌شود که در ۲۰فروردین ۱۴۰۰ کاربران گزارش‌هایی مبنی بر اختلال در دسترسی به این نرم‌افزار از طریق اینترنت برخی اپراتورها می‌دهند. در ابتدا آنچه بیش از همه به ذهن کاربران رسید فیلترینگ این شبکه اجتماعی بود! اما وزیر ارتباطات با تکذیب فیلترینگ آن را اختلالی مربوط به شبکه همراه اول دانست. ایشان همان شب با حضور در اتاق گفتگوی مربوط به بررسی عملکرد رئیس‌کل بانک مرکزی گفت: «بحث‌هایی که راجع به فیلتر شدن کلاب هاوس مطرح‌شده، نوعی تشویش است، اطلاعی از علت اختلال در بستر این اپلیکشن ندارم ولی قطعاً ارتباطی به فیلترینگ کلاب هاوس ندارد.» ایشان پیش‌ازاین نیز با حضور در اتاق‌های گفتگوی این شبکه اجتماعی بر عدم وجود هرگونه برنامه‌ای برای فیلترینگ این شبکه اجتماعی تأکید کرده بود.

با ادامه یافتن برخی اختلالات در دسترسی کاربران، سازمان تنظیم مقررات ارتباطات رادیویی طی نامه‌ای خواستار رفع هرگونه اختلال در دسترسی از جانب اپراتورها گردید و این اقدام را به استناد به ماده ۷۳۷ قانون مجازات اسلامی نوعی جرم معرفی نموده و مهلتی ۲۴ ساعته برای رفع هرگونه اشکال در دسترسی کاربران معین کرد. با پایان التیماتوم ۲۴ ساعته وزارت ارتباطات به اپراتورهای همراه اول، ایرانسل و مخابرات، سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در ۲۳ فروردین‌ماه با ادعای ایجاد اختلال عمدی در شبکه اجتماعی کلاب هاوس از این اپراتورها شکایت کرد. این حمایت‌های همه‌جانبه به اینجا ختم نشده و در اقدامی عجیب طی کمتر از یک هفته، وزارت ارتباطات این موضوع را در سطح هیئت‌وزیران مطرح و پیرامون مقابله با چنین اختلالاتی نه تنها مصوبه هیئت وزیران را گرفت، بلکه جریمه های سنگین ناظر به آن را نیز مصوب کردند. معاون اطلاع‌رسانی دفتر ریاست جمهوری در ۲۹ فروردین در توییتر خود این‌گونه نوشت: پس از اختلال عمدی برخی اپراتورها در ارتباطات اینترنتی کاربران، هیئت‌وزیران پس از دستور صریح رئیس‌جمهوری، عصر امروز ضمن تأکید بر حق آزاد شهروندان در دسترسی به اطلاعات و خلاف شمردن اقدامات اخیر اپراتورها، به پیشنهاد وزیر ارتباطات، جرائم سنگینی برای این‌گونه تخلفات تصویب کرد. بر این اساس، جریمه روزانه ۵۰ میلیارد تومانی و  تعلیق از فروش و کاهش مدت پروانه ارائه خدمات مجازاتی است که در انتظار اپراتورهای متخلف است. بنابراین وزارت ارتباطات سه گام محکم برای حمایت از کلاب هاوس برداشت و حجت را بر همه تمام کرد.

مسئله «فیلترینگ» نیست!

مقام معظم رهبری بارها به مسئله لزوم مدیریت در فضای مجازی و جلوگیری از رهاشدگی در این فضا تأکید کرده‌اند. البته ترجمه تأکیدات ایشان در این مسئله لزوماً به معنای ایجاد اختلال و فیلترینگ کلاب هاوس نیست؛ اما آنچه مسلم است ضرورت حفظ ظرفیت‌های حکمرانی در صیانت از حقوق اشخاص در این پلتفرم است. گسترش بی‌حدوحصر و بدون هیچ‌گونه الزام و پایبندی کلاب هاوس و شکل‌گیری سرمایه اجتماعی شبکه‌ای بر بستر این پلتفرم نهایتاً کاربران و کشور را به سرنوشت تلگرام و امثال آن دچار خواهد نمود که علی‌رغم ارتکاب جرائم متعدد و پایمال نمودن حقوق کاربران در آن، هیچ‌گونه پاسخگویی و قبول مسئولیتی از جانب مدیران این پلتفرم صورت نگرفت و با کم اهمیت جلوه دادن پیشنهاد مذاکره از سوی ایران، عملاً دولت جمهوری اسلامی را در موضع ذلت قرار دادند.

البته این مسئله‌ای نیست که تنها در کشور ما مطرح باشد، بلکه تمامی کشورها برای صیانت از قلمرو و مرزهای خود در فضای مجازی، برنامه‌های مدون و مشخصی دارند. مثلاً اتحادیه اروپا دکترین صیانت از خود را در لایه حفاظت از داده‌های کاربران تعریف کرده است و با تصویب  GDPR قوانین سفت و سختی را در حوزه فضای مجازی وضع نموده است؛ چینی ها به دنبال هنجارسازی حق «حاکمیت سایبری» هستند؛ و طرح مفاهیمی همچون حاکمیت دیجیتال، حق حاکمیت ملی سایبری و … همه و همه نشان از اهمیت صیانت از حقوق یک ملت برای تحقق سیاست‌های خود، استقلال و جلوگیری از هضم در روند جهانی‌شدن و سپردن اداره کشور به سرمایه‌داران و مستکبران جهانی در عرصه‌های گوناگون دارد.

اگرچه مقابله با رهاشدگی فضای مجازی را ضروری می دانیم اما لزوماً فیلتر کلاب هاوس را هم به معنای مدیریت و حکمرانی این فضا نمی‌دانیم، نه قائل به مصادره به مطلوب اختلال‌های اخیر در کلاب هاوس به نفع مدیریت و حکمرانی فضای مجازی کشور هستیم و نه حمایت‌های بی‌سابقه و همراهی بیش فعالانه وزیر ارتباطات با این پلتفرم را عادی می‌انگاریم. به عبارت دیگر حمایت‌های همه‌جانبه دستگاه دولتی کشور از توسعه یک پلتفرم، بدون آماده بودن زیرساخت‌های حقوقی، قانونی و سیاستی آن نه‌تنها حمایت از حقوق شهروندی نیست بلکه فراهم آوردن زمینه خلع ید حاکمیت برای احقاق حقوق کاربران داخلی در برابر جرائم و مشکلات احتمالی آینده است. بنابراین آنچه در مسئله کلاب هاوس باید به آن توجه شود این است که فیلتر کلاب هاوس اهمیتی ندارد، بلکه آنچه حائز اهمیت است وظیفه دولت است که بایستی ظرفیت های لازم را برای صیانت از حقوق اشخاص در برابر پلتفرم خارجی و جلوگیری از توسعه ولنگارانه آن ها بوجود آورد و حال به جای عمل به وظیفه خود، به صورت تمام قد به حمایت از آن ها رفته است! آیا همان‌قدر که ما امروز برای رفع اختلال دسترسی به کلاب هاوس تلاش می‌کنیم، برای ایجاد تضمین‌ها لازم جهت صیانت از منافع ملی و حقوق ملت ایران هم تلاش کرده ایم؟ یا به جای عمل به وظیفه خود، به عمل نکردن خود افتخار می‌کنیم؟

نحوه مواجهه فعلی با کلاب هاوس بیانگر آن است که وزارت ارتباطات نه‌تنها اراده‌ای برای فعالیت ضابطه‌مند پلتفرم‌های خارجی در کشور ندارد بلکه موافق توسعه بی‌ضابطه و رهاشدگی آن‌ها نیز است ؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود تلاش تمام بازیگران، اعم از موافقان یا مخالفان فیلترینگ، به‌جای رفع اختلال یا ایجاد ممنوعیت، صَرف حاکمیت پذیر نمودن و مدیریت این پلتفرم از طریق سازوکارهای مختلفی که شاید هیچ‌گاه به فیلترینگ هم نرسد گردد و درنهایت چارچوبی برای چگونگی مواجهه با آن طراحی شود.

غیرت و حسرت!

اگرچه حمایت های بی‌سابقه وزیر جوان  با کلاب هاوس باید به‌صورت دقیق موردبررسی و تأمل قرار گیرد اما در این نوشتار قصد نداریم که تلاش‌های وزیر برای رفع اختلال دسترسی به کلاب هاوس را تخطئه و یا  عوامل ایجاد اختلال در دسترسی به کلاب هاوس را تبرئه کنیم، بلکه به دنبال صورت‌بندی جدیدی از ماجرا و برداشت دلالت‌هایی برای حکمرانی فضای مجازی کشور هستیم. صورت‌بندی مدنظر از مسئله در قالب «ضرورت مواجهه فعالانه و مدیریت فضای مجازی کشور» در قسمت قبل بیان شد. در این قسمت به بررسی دلالت‌هایی می‌پردازیم که این واقعه برای حکمرانی فضای مجازی کشور دارد.

تلاش‌های اخیر وزیر ارتباطات فارغ از حاشیه‌هایی که داشت، از ظرفیت مثال‌زدنی ایشان و مجموعه وزارت ارتباطات برای پیگیری و تحقق مطالبات پرده‌برداری نمود. آیا همان‌طور که طی این چند روز دستگاه‌های حاکمیتی برای رفع اختلال کلاب هاوس خود را به آب‌وآتش زده‌اند به مطالبات پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخلی هم پرداخته‌اند؟ آیا همان‌گونه که اختلال‌های کلاب هاوس را پیگیری کرده‌اند به گله‌های افرادی همچون مدیرعامل پیام‌رسان گپ درباره اختلال در دسترسی هم رسیدگی کرده‌اند و اپراتورها و سایر بازیگران مرتبط را به‌پای میز محاکمه کشانده‌اند؟ آیا برای صیانت از کودکان و نوجوانان با چنین جدوجهدی تلاش شده است؟ آیا این غیرت ملی ستودنی برای تحقق هرچه سریع‌تر شبکه ملی اطلاعات نیز به کار گرفته شده است؟ آیا حضور مکرر و هویت‌بخش مسئولین رسمی کشور نصیب پلتفرم‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخلی هم شده است؟ آیا همان‌گونه که تمام قد به حمایت از کلاب هاوس رفته‌اند پلتفرم‌های داخلی را هم پشتیبانی کرده‌ و برای مانع زدائی از موانع پیش روی آن‌ها جدیت به خرج داده‌اند؟

با این حساب این مدعی العموم است که بایستی به شکایت از وزارت ارتباطات رفته و ترک فعل‌های این وزارتخانه را به دادگاه بکشاند؛ بر اساس ماده ۲ سند «سیاست‌ها و اقدامات ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی» وزارت ارتباطات باید به‌منظور مدیریت و ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی شرایط و ضوابط اعطای مجوز فعالیت به پیام‌رسان‌های اجتماعی داخلی و خارجی را تدوین می‌نموده است. مبتنی بر دیگر تبصره‌ای از این بند، برای پیام‌رسان‌های اجتماعی خارجی متقاضی مجوز، انجام ذخیره‌سازی و پردازش داده‌ها در داخل کشور و معرفی نماینده رسمی حقوقی تام‌الاختیار داخلی الزامی است. بر همین مبنا شبکه‌های اجتماعی خارجی برای فعالیت در کشور باید از وزارت ارتباطات مجوز دریافت نمایند و در چارچوب مشخصی فعالیت نمایند که متأسفانه کلاب هاوس هیچ یک از این شرایط را ندارد.

 آیا عدم اهتمام به اجرای ‌چنین مصوباتی علی‌رغم وجود ظرفیت‌های فوق‌العاده‌ای که در پیگیری مسئله کلاب هاوس ظهور یافت، شایسته گلایه از جانب دغدغه مندان حکمرانی فضای مجازی کشور نیست؟ آیا این‌چنین ظرفیت‌هایی پیش از آنکه برای رفع اختلال شبکه‌های اجتماعی خارجی بذل و بخشش شود، نباید برای ساماندهی فضای مجازی کشور و یا مثلاً حمایت از محصولات تولیدشده توسط جوانان این مرزوبوم هزینه شود؟ آیا بخشی از این جد و جهد نباید در خدمت توسعه خدمات داخلی و  پیشبرد حقیقی اقتصاد دیجیتال کشور گردد؟

و کماکان مردم، جوانان خلاق، کارشناسان و دغدغه مندان فضای مجازی کشور در حسرت این‌چنین غیرت و حمیّتی برای تحقق سیاست‌های کلان و آرمان‌های جمهوری اسلامی در عرصه حکمرانی فضای مجازی هستند…