شاید مایک لازاریدیس (مدیرعامل بلک بری) هنگامی که در کنگره جهانی موبایل سال 2010 برای اولین بار مفهوم سوپراپلیکیشن را مطرح کرد، فکرنمیکرد چندسال بعد، این مفهوم نه در غرب عالم، بلکه در کشورهای شرقی منشأ تحول فناورانه‌ای عظیم گردد. وی‌چت که در سال 2013 علاوه بر کارکرد پیام‌رسانی، بازی و پرداخت را نیز به خدمات خود اضافه کرد، عملاً بعد از تنها 3 سال از سخنرانی لازاریدیس، با 200 میلیون کاربر فعال ماهیانه به بزرگترین سوپراپ جهان تبدیل شده بود؛ (Ajene, 2020) این فراگیری به نحوی بود که در سال 2017 CNBC گزارش داد که وی چت به طور متوسط حدود 29 درصد زمان صرف شده در استفاده از تلفن همراه را به خود اختصاص می‌دهد. (Chen, 2018) و این سرآغاز موجی در کشورهای آسیا و آفریقا و حتی آمریکای لاتین بود که امروزه در این حوزه وارد شده‌اند.
سوپر اپلیکیشن چیست؟
اما سوپر اپلیکیشن چیست؟ در تعاریفی سوپراپلیکیشن پلتفرم ارائه دهنده اکوسیستم یا اقتصاد کاملی از خدمات دیجیتال دانسته شده؛ (Maa, 2019) یا آن را چتری می‌دانند که اپلیکیشن‌های دیگری را در زیر خود جا داده است؛ شاید بهترین تعریف این باشد که سوپراپلیکیشن پلتفرمی دیجیتال است که از یک یا چند دارایی تجاری اصلی در خدمات تخصصی مختلف استفاده میکند تا بهره‌وری را افزایش دهد و تجربه کاربری بهتری را رقم بزند. (Ajene, 2020) با سوپراپلیکیشن‌ها دیگر نیازی نیاز یک برنامه برای خواندن روزنامه، یک برنامه برای خرید بلیط، یک برنامه برای پرداخت قبض و یک برنامه برای گرفتن تاکسی بر روی موبایل خود نصب کنید؛ همه این امکانات را سوپراپ برای شما فراهم میکند. (Alam, 2022)
همانطور که در تعریف نیز اشاره شد، سوپراپلیکیشن‌ها به دنبال آنند که زیست‌بوم ایجاد کنند. پرداخت دیجیتال کلید موفقیت سوپراپلیکیشن‌ها هستند زیرا ارائه خدمات را تسهیل می‌کنند و در عین حال اطمینان می‌دهند که کاربران در زیست‌بوم سوپراپلیکیشن باقی می‌مانند. (Diaz Baquero, p. 49) اگر دقت کنیم، ارائه خدمات پرداخت یکی از ویژگی‌های مشترکی است که تمامی سوپراپلیکیشن‌ها به واسطه آن توانسته‌اند خدمات متنوعی را از بخش‌های مختلف به مشتریان ارائه کنند و از سیستم پرداخت واحدی برای آن‌ها استفاده کنند. اما تنها ویژگی سوپراپلیکیشن‌ها پرداخت دیجیتال است؟
جواب واضح است؛ خیر! معمولاً سوپراپلیکیشن‌ها موفقیت و توسعه خود را مرهون کاربرد و کارکردی است که ابتدا برای خود دست‌وپا کرده بودند. مثلا گرب یکی از اولین نمونه‌های سوپراپلیکیشن است که حوزه فعالیت اصلی آن حمل و نقل بوده است؛ یا وی چت که در سال 2018 با بیش از یک میلیارد کاربر، به بزرگترین برنامه موبایل مستقل جهان تبدیل شد نیز دیگر نمونه یک سوپراپلیکیشن است که فعالیت اصلی خود را با پیام رسانی شروع کرده است. (America Fintech News, 2022) این همان دارایی محوری و اساسی سوپراپلیکیشن است که در تعریف نیز بدان اشاره شد. برپایه این دارایی است که توسعه افقی و ایجاد کارکرد در بخش‌های مختلف برای آن مقرون به صرفه می‌شود. این همان نقطه‌ای است که برخی سوپراپلیکیشن‌های داخلی‌مان از آن چشم پوشیده‌اند و به یک‌باره سوپراپ شده‌اند؛ (پاینده, 1398) غافل از آنکه دارایی محوری و هسته‌ای عامل پیشران و توسعه سوپراپ‌ها بوده است.
دیگر ویژگی سوپراپلیکیشن‌ها پلتفرمی بودن آن‌ها است. یعنی هم پلتفرم‌اند و هم از منطق پلتفرمی پیروی می‌کنند. از آن جهت پلتفرم‌اند که واسطه‌ای برای عرضه کنندگان و مصرف کنندگان می‌شوند و حتی فضایی را برای توسعه و نوآوری برنامه‌های کوچک توسط اشخاص ثالث را نیز فراهم می‌کنند؛ و از آن جهت از منطق پلتفرمی پیروی می‌کنند که در این منطق، استفاده از دارایی‌هایی مثل اعتماد کاربران، اثرشبکه‌ای حاکم بر پلفترم، داده‌های منحصر به فرد و غیره آن موتور محرکی است که پلتفرم را به سمت توسعه افقی هل می‌دهد و فتح خدمات تخصصی مختلف (economy of scope) را برایش مقرون به صرفه میکند. (van Dijck et al., 2018)
خدمات مکان محور نیز از دیگر ویژگی‌هایی است که نه تمام سوپراپلیکیشن‌ها اما اکثر آنان سعی داشته‌اند به آن ورود کنند. مثلا همین اسنپ کشور خودمان سوپراپلیکیشنی است که ابتدا در حوزه حمل و نقل فعالیت می‌کرد و سپس فعالیت در دیگر حوزه‌ها را نیز شروع کرد. اکثر خدماتی که این سوپر اپلیکیشن ارائه میکند خدمات مکان محور است که قابلیت زیست‌بوم سازی ویژه‌ای را به آن‌ها می‌دهد.
| خدمت | Alipay | Meituan | Gojec | Grab | Line | KaKaoTalk | Paytm | Zalo | Opay | Gozem | Rappi | |
| پیام رسانی | * | |||||||||||
| کیف پول | * | * | * | * | * | * | * | * | * | * | * | |
| درگاه پرداخت | * | * | * | * | * | * | * | * | * | |||
| حمل و نقل عمومی | * | * | * | * | * | * | * | |||||
| تجارت الکترونیک | * | * | * | * | * | * | * | * | * | * | ||
| رزرو تور مسافرتی | * | * | * | * | * | * | * | * | * | |||
| خدمات دولت الکترونیک | * | * | ||||||||||
| خدمات سلامت | * | * | * | * | * | |||||||
| خدمات بیمه | * | * | * | * | * | * | * | |||||
| بازی | * | * | * | * | * | * | * | * | * | |||
| اخبار | * | * | ||||||||||
| موسیقی | * | * | * | |||||||||
| سفارش غذا | * | * | * | * | * | * | * | * | ||||
| ارسال پیک | * | * | * | * | * | * | * | * | ||||
| اشتراک خودرو | * | * | * | * | * | * | * | * | * | |||
| اشتراک دوچرخه | * | * | * | * |
چالش برای غرب؛ فرصت برای شرق!
بنابر نظر کارشناسان، اگرچه سوپراپلیکیشن‌ها در آسیا بسیار مورد استقبال قرار گرفتند و در آفریقا و آمریکای لاتین نیز به سرعت گسترش یافتند، اما به نظر می‌رسد به دلیل برخی تفاوت‌های فرهنگی، چالش‌هایی ناظر به حریم خصوصی و نگرانی‌های امنیتی این پلتفرم‌ها شانس کمی برای فراگیری در آمریکا داشته باشند. (America Fintech News, 2022) مردم آمریکا پس از وقایعی مثل کمبریج آنالیتیکا و مشاهده تلاش‌هایی همچون اروپا برای تشدید سیاست‌های حریم خصوصی نسبت به حفاظت از داده‌های شخصی خود حساس‌تر شده‌اند و این یکی از موانع مهم برای فراگیری سوپراپلیکیشن‌ها در ایالات متحده است. اما مردم چین با الهام از سنت کنفسیوسی خود، رابطه‌ای صمیمی و پدرانه با دولت دارند و جمع آوری داده را تلاش دولت و بخش خصوصی برای زندگی بهتر و راحت‌تر قلمداد می‌کنند؛ و نتیجه آنکه حاضر می‌شوند حریم خصوصی را فدای راحتی کنند. (Chen, 2018; CNBC, 2021) به علاوه، فراگیری بیشتر تلفن همراه در کشورهای آسیایی و آفریقایی نیز مؤلفه‌ای اجتماعی است که می‌تواند عامل موفقیت بیشتر سوپراپلیکیشن‌ها در این مناطق باشد؛ (CNBC, 2021) بنابراین، آمریکا قابلیت کمتری برای فراگیری این فناوری دارد.
اگرچه معمولاً اینگونه عنوان می‌شود که احتمال توسعه سوپراپلیکیش‌ها در جوامع غربی بسیار کم است و آمریکایی‌ها ترجیح می‌دهند از اپلیکیشن‌های مجزا اما متصل به هم استفاده نمایند (Chen, 2018) اما به‌نظر می‌رسد آوازه شرق به گوش غربیان نیز رسیده است و تحرکاتی در آن‌ها شکل گرفته است. مثلاً اوبر اخیراً به حوزه سفارش غذا نیز وارد شده است (دیجیاتو, 1399) و یا فیس بوک با مجموعه اپلیکیشن‌هایی که دارد و تدارک تمهیداتی برای اضافه کردن پرداخت می‌تواند این مسیر را بپیماید؛ چراکه در منطق پلتفرمی، توسعه عمودی (scale) و افقی (scope) رمز توسعه و تسلط هرچه بیشتر پلتفرم‌ها است. حتی زمزمه‌هایی از ترکیب خدمات خرید، پیام‌رسانی و جستجوی وب توسط مایکروسافت نیز وجود دارد که آن را به یک سوپراپلیکیشن تبدیل میکند. علاوه بر آن، ایلان ماسک نیز سودای توسعه افقی توییتر و اضافه کردن امکان پرداخت در توییتر را در سر می‌پروراند. (The Economist, 2022) البته در این تحلیل‌ها نباید از اقتصاد سیاسی داستان غافل شد؛ شاید مهمترین رقبای سوپراپلیکیشن‌ها در آمریکا فروشگاه‌های برنامه مثل اپل استور باشند که شاید با نگاه بدبینانه برای توسعه آمریکا به سمت سوپراپلیکشن‌ها مانع تراشی می‌نمایند؛ چراکه درآمد آن‌ها از این طریق را به صورت جدی تحت تأثیر قرار خواهد داد. (The Economist, 2022) با تمام این مباحث، به نظر می‌رسد مسئله سوپراپلیکیشن‌ها نه تنها مسئله شرق بلکه به تدریج مسئله غرب نیز خواهد شد و باید برای چالش‌هایی که در آمریکا ایجاد میکند نیز راه و چاره‌ای جست.
چالش‌آفرینی سوپراپلیکیشن‌ها
در اندونزی گوجک با ادغام در شرکت توکوپدیا (از بزرگترین بازیگران تجارت الکترونیک) با برند جدید GoTo ظاهر شده تا بتواند عنوان بزرگترین شرکت خصوصی جنوب شرق آسیا را از آن خود کند و توان رقابت با رقبای منطقه‌ای را ارتقا دهد. ادغام این دو شرکت و اشتراک گذاری داده‌هایشان با یکدیگر موجب شده به بینش‌هایی تجاری دست یابند که بازیگران کوچکتر هیچ‌گاه به آن راه نخواهند یافت! خبر ادغام گرب با یکی از بازیگران بزرگ تجارت الکترونیک اندونزی و به نوعی تسلط بازیگرانی محدود بر حجم زیادی از داده‌های مصرف کنندگان باعث شده است که نگرانی‌هایی درباره حفاظت از داده و حریم خصوصی و همچنین ایجاد انحصار توسط این شرکت‌های بزرگ شکل بگیرد. (Lee, 2021)
در این وضعیت، رگولاتورها برای دست‌وپا کردن قوانین جامعی برای حفاظت از داده و حفظ رقابت در فضای دیجیتال تحت فشار مضاعفی قرار میگیرند. سنگاپور در فوریه 2021 با اعمال تغییرات جدیدی در قانون حفاظت از داده خود سعی کرده بخشی از نگرانی‌ها را مرتفع نماید کشورهای دیگری همچون فیلیپین و مالزی نیز قوانینی در این حوزه دارند اما این قوانین پاسخگوی پیچیدگی‌های کلان داده‌های حاصل از سوپراپلیکیشن‌ها نیست و نیاز به بازنگری دارند. (Lee, 2021)
البته این مسئله در مواجهه با انحصار پیچیده‌تر می‌شود. حقیقت آن است که تنظیم‌گر، قدرت محدودی برای مهار انحصار در بازار و مواجهه با غول‌های فناوری دارد؛ جالب است بدانید هنگامی که اوبر در سال 2018 کسب و کار خود را در جنوب شرق آسیا به گرب فروخت و از آنجا خارج شد، تنظیم‌گر ضد انحصار سنگاپور مجموعاً هر دو طرف را به پرداخت 13 میلیون دلار محکوم کرد اما این باعث نشد تصمیم آن‌ها عوض شود. (Lee, 2021) در این زمان، عمده شکایت‌ها مربوط به افزایش قیمت کرایه بعد از این ادغام بود؛ خروج اوبر از منطقه باعث شد که حدود 72 درصد از سهم بازار منطقه در حوزه اشتراک گذاری خودرو به دست گرب بیفتد. (Diaz Baquero, p. 113)
باید پذیرفت که سوپراپلیکیشن‌ها شرکت‌های بزرگی خواهد شد که سرانجام و در عین تنظیم‌گری‌ها به انحصاری نسبی دست خواهند یافت. شاید بهتر باشد بگوییم که موفقیت آن‌ها در گرو انحصار نسبی و بزرگ شدن آن‌ها است. اما این مسئله به هیچ وجه نافی ایفای نقش تنظیم‌گر برای کنترل این شرکت‌ها نیست؛ بلکه پذیرش رویکردی در حکمرانی است که اجازه توسعه و بزرگ شدن شرکت‌ها را در این حد و اندازه بدهد یا ندهد.
علاوه بر مسائل فوق، تعدد تنظیم‌گران و تعارض و تداخل آن‌ها نیز می‌تواند دیگر چالشی باشد که این پلتفرم‌ها با آن روبرو می‌شوند. ایده اصلی سوپراپلیکیشن‌ها تجمیع خدمات مختلف در یک پلفترم، به صورت یکپارچه و هماهنگ است؛ همگرایی خدمات مختلفی که هرکدام در یک حوزه و بخشی قرار میگیرند و چه بسا در هر بخش تنظیم‌گرانی برای خود داشته باشند موجب ابهام در تنظیم‌گر و متولی توسعه سوپراپلیکیشن‌ها می‌شود. بنابراین برای تنظیم‌گری در این حوزه بایستی طرحی نو درانداخت تا نه مانع توسعه نوآوری شد و نه از کنترل و تنظیم‌گری کوتاه آمد.
به سوی تنظیم‌گری سوپراپلیکیشن‌ها
اولین گام در حرکت به سمت تنظیم‌گری سوپراپلیکیشن‌ها، تعیین تکلیف حاکمیت پیرامون پذیرش یا عدم پذیرش شرکت‌های بزرگ در عصر پلتفرمی است؛ شاید امروزه بتوان ادعا کرد که رقابت به معنای سنتی، برای عصر گذشته بوده و امروز که در عصر پلتفرم‌ها به سر می‌بریم ناچار از پذیرش انحصار چند پلتفرم محدود در زیست‌بوم فضای مجازی کشور هستیم. همانطور که پیش از این نیز اشاره شد، پلتفرم‌ها برای اثرگذاری و بهره‌وری هرچه بیشتر خود به سمت توسعه عمودی و افقی حرکت می‌کنند که نتیجه این حرکت چیزی جز انحصار نخواهد بود. بنابراین، قدم گذاشتن در عصر پلتفرم‌ها ملازم با پذیرفتن بازیگری شرکت‌های بزرگ در حکمرانی کشور خواهد بود که البته نافی تنظیم‌گری و حفظ ظرفیت حاکمیت برای اعمال سیاست‌های خود نیست.
در گام بعدی، سه مسئله مهم پیش‌روی تنظیم‌گر خواهد بود: 1-حفاظت از داده و حریم خصوصی 2-رقابت و انحصار 3-تعدد تنظیم‌گران. در ادامه سعی می‌شود به صورت مختصر راهکارهایی مقدماتی برای این موارد ارائه گردد.
برای تنظیم‌گری سوپراپلیکیشن‌ها در حوزه داده و حریم خصوصی، نیازمند اقدمات تنظیمی به صورت فرابخشی هستیم. در این حوزه بایستی سازمان فناوری اطلاعات به عنوان تنظیم‌گر حوزه فناوری اطلاعات اطمینان لازم را چه از نظر فنی و چه از نظر رعایت قوانین و مقررات به کاربران اعطا نماید. همانطور که یپش از این نیز اشاره شد، در این خصوص معمولاً سایر کشورها نیز سعی کرده‌‌اند قوانین و مقررات مربوط به حفاظت از داده را به روز نمایند. اعلان اصولی همچون ضرورت عدم افشای داده‌های شخصی کاربران، عدم جمع آوری داده‌های غیر ضروری از کاربران، لزوم اخذ رضایت از کاربران به منظور ذخیره سازی و پردازش داده‌ها می‌تواند باعث شود در تنظیم‌گری فناوری‌های نوین صرفاً بر ورودی تکیه نشود.
در حوزه رقابت نیز نیازمند تنظیم گر عمودی و فرابخشی هستیم. در کشور ما شورای رقابت تنظیم‌گری است که وظیفه جلوگیری از ایجاد انحصار را برعهده دارد. با بررسی تجربیات جهانی میبینیم کمیته فرعی ضدانحصار نمایندگان آمریکا در گزارشی خواهان سخت‌تر شدن خرید شرکت‌های کوچک توسط شرکت‌های بزرگ شده است. عدم تبعیض در اولویت دادن پلتفرم‌ها به محصولات خود نیز دیگر توصیه‌ای است که این نهاد برای مقابله با انحصار داشته است. (Diaz Baquero, p. 112) تنظیم‌گر بازار چین نیز در فوریه 2021 دستورالعمل‌های ضدانحصار جدیدی را منتشر کرده است که پلتفرم‌ها را هدف خود قرار داده است. بنابراین در این خصوص لازم است اولاً قوانین و مقررات جدیدی متناسب با پلتفرم‌ها و سوپراپلیکیشن‌ها وضع شود؛ ثانیاً تنظیم‌گری مبتنی بر ره‌آورد را در این حوزه نیز می‌توان اجرایی نمود. برخی از مهمترین ره‌آوردهایی که به نظر در حوزه سوپراپلیکیشن‌ها باید مورد توجه قرار گیرد عبارت‌اند از: جلوگیری از ایجاد دامپینگ در قیمت گذاری، جلوگیری از ادغام و تملیکی که بیش از 60 درصد بازار سهم بازار را به یک بازیگر ببخشد، لزوم ارائه خدمات مبتنی بر API به بازیگران کوچکتر و عدم امتناع از گردش داده در سایر بخش‌ها و عدم اجبار به حذف رقیب از طرفی همچون لزوم حذف پلتفرم از گوشی موبایل به منظور نصب سوپراپلیکیشن مورد نظر.
مشخص کردن کف قیمت برای جلوگیری از دامپینگ نیز دیگر اقدامی است که در اندونزی برای مقابله با انحصار انجام شده است. به عنوان مثال در حوزه تاکسی اینترنتی، حداقل تعرفه باید از هزینه عملیاتی تاکسی بالاتر باشد. بر اساس گزارش‌های بانک جهانی پلتفرم Rappi از بحران مهاجرت 3/1 میلیون ونزوئلایی به کلمبیا سوء استفاده کرده و هزینه فعالیت آن ها در پیک موتوری را به شدت کاهش داده است. (Diaz Baquero, p. 113) ابهام در قوانین کار مربوط به پلتفرم‌های اشتراکی و عدم اقدام تنظیم‌گران مربوطه در این خصوص باعث شده است که تعادل بازار با مشکل مواجه گردد. در اینگونه موارد که سوپراپلیکیشن رأساً اقدام به قیمت گذاری میکند بایستی تنظیم‌گر بخشی مربوطه بر این قیمت گذاری نظارت داشته باشد. مثلا در این مورد سازمان تاکسیرانی بایستی کف قیمت متعارف را به پلفترم‌ها اعلام نماید؛ سازوکار دیگری برای تنظیم‌گری کف قیمت آن است که پلتفرم را ملزم به ارائه خدمت با کف قیمت مدنظر برای مدتی طولانی نماید. بنابراین در این مورد نیاز است تنظیم‌گری به صورت افقی و بخشی اعمال گردد.
بنابراین به عنوان جمع بندی در حوزه انحصار می‌توان گفت که اولاً تنظیم‌گری‌ها بایستی مبتنی بر ره‌آورد و اصول باشد تا بتواند کارکردهای جدید و مسائل جدید را نیز پوشش دهد؛ ثانیاً در مواردی که سوپراپلیکیشن نقش پلتفرمی و واسطه‌ای را ایفا میکند نیازی به تنظیم‌گری بخشی ندارد و صرفاً لازم است تنظیم‌گران موضوعی و عمودی کارشان را انجام دهند؛ اما در مواردی که سوپراپلیکیشن به صورت تأسیسی وارد مسائلی همچون قیمت گذاری یا تولید ویدیوهای درخواستی می‌شود نیاز است که از مقررات تنظیم‌گر بخش مربوطه پیروی نماید.
استفاده از سازوکارهای خودتنظیمی دیگر اقدامی است که در مواجهه با سوپراپلیکیشن‌ها قابل پیشنهاد است. پلتفرم‌هایی که به مراحل بلوغ خود رسیده‌‌اند لازم است بخشی از مسئولیت نظارت بر ارائه خدمات را بپذیرند؛ این سازوکاری است که چین نیز در برخی پلفترم‌های محتوایی خود اجرایی کرده است و آن‌ها را ملزم به پالایش محتوای پلتفرم خود نموده است. علاوه بر آن، حفاظت از حقوق مصرف کننده در برابر ارائه دهندگان خدمتی که بر بستر سوپراپلیکیشن درحال ارائه خدمت هستند نیز دیگر موردی است که بایستی بر عهده خود پلتفرم‌ها گذاشته شود.
ابزار دیگری که تنظیم‌گران می‌توانند به منظور مشخص کردن کم و کیف تنظیم‌گری از آن استفاده کنند ارزیابی چگونگی ارائه خدمت در دارایی تجاری اصلی یا همان خدمت اولیه و محوری است که سوپراپلیکیشن ارائه میکرده است؛ هرچه این پلتفرم در آن خدمت تجربه درخشان‌تر و کم چالشی داشته باشد در تنظیم‌گری نیز می‌توان اختیار و آزادی بیشتری به او داد.
و اما نکته آخر و البته مهمی که در تنظیم‌گری و حفظ ظرفیت حکمرانی این پلتفرم‌ها وجود دارد، تمرکز بر نقاط اهرمی و محوری این گونه از پلتفرم‌ها و تنظیم‌گری بر آن‌ها است. در سوپراپلیکیشن‌ها به تناسب انواع ارائه خدمات، دو خدمت پایه «پرداخت» و «مکان» بسیار محوری و اساسی است. این بدان معنی است که حاکمیت می‌تواند با در اختیار گرفتن این دو ابزار دست پری در برابر شرکت‌های بزرگی داشته باشد که دغدغه چگونگی تعامل با آن‌ها وجود داشت. در این خصوص لازم است حاکمیت اپراتورهای رسمی و تحت نظارت خود برای این امور را معرفی نماید (که در حوزه پرداخت PSP ها هستند)، سوپراپلیکیشن‌ها را ملزم به دریافت خدمت از این اپراتورها کرده و این ابزار تنظیم‌گری و اعمال قدرت را در دست خود نگه دارد. حال ممکن است خود پلتفرم سوپراپلیکیشن خدمت محوری‌اش پرداخت باشد؛ در این صورت تمرکز بر پرداخت یا مکان در آنجا اثرگذار خواهد بود که فارغ از هر تنظیم‌گری دیگری، نقطه محوری نظارت و کنترل را بر توسعه خدمات پرداخت و مکان قرار دهیم؛ یعنی پلتفرم هر مدل توسعه‌ای که می‌خواهد داشته باشد، اما اگر بخواهد خدمات پرداخت ارائه دهد بایستی مجوز لازم در این خصوص را اتخاذ نماید.
در این نگاشت سعی شد علاوه بر توضیح و تبیین مفهوم سوپراپلیکیشن‌ها، چالش‌های تنظیم‌گری این حوزه نیز بررسی شود. در قسمت پایانی نیز تلاش‌هایی برای طراحی نظام تنظیم‌گری در این حوزه نیز انجام گرفت که این تلاش‌ها در پاسخ به سه چالش انحصار، حفاظت از داده و تعدد تنظیم‌گران در مسئله سوپراپلیکیشن‌ها صورت گرفت. بر این اساس، سعی شد ضمن واکاوی دو مسئله انحصار و حفاظت از داده، مسئولیت تنظیم‌گری را نیز در گونه‌های مختلف خود تنظیمی، تنظیم گری بخشی و تنظیم‌گری موضوعی واکاوی نماییم. این نگاشت، علی رغم نقایص متعدد آن می‌تواند مقدمه‌ای برای طراحی‌های عمیق‌تر و تفصیلی‌تر در حوزه حکمرانی پلتفرم‌ها و سوپراپلیکیشن‌ها باشد.
منابع
Ajene, E. (2020). Why super apps are proliferating across emerging markets. Afridigest. https://afridigest.substack.com/p/why-super-apps-are-proliferating
Alam, A. (2022). 10 Super Apps That Will Dominate The World in 2023. https://www.troopmessenger.com/blogs/super-apps
America Fintech News. (2022). The Super App Model May Not Be Suitable for the US Market – Fintech News America. https://fintechnews.am/fintech-usa/47604/the-super-app-model-may-not-be-suitable-for-the-us-market/
Chen, C. (2018). Why China’s “super-apps “ will never succeed in the US. Prototypr. https://blog.prototypr.io/why-chinas-super-apps-will-never-succeed-in-the-us-64c686c8c5d6
CNBC. (2021). What is a super app, and why haven’t they gone global? https://www.cnbc.com/video/2021/07/16/what-is-a-super-app-and-why-havent-they-gone-global.html
Diaz Baquero, A. P. Super Apps: Opportunities and Challenges: Super Apps: Opportunities and Challenges [, Massachusetts Institute of Technology]. dspace.mit.edu. https://dspace.mit.edu/handle/1721.1/139585
The Economist. (2022). The rise of the super-app. https://www.economist.com/business/2022/12/08/the-rise-of-the-super-app
Lee, M. (2021). Southeast Asia’s emerging super apps: key regulatory trends to watch | Global Counsel. https://www.global-counsel.com/insights/blog/southeast-asias-emerging-super-apps-key-regulatory-trends-watch
Maa, M. (2019). Evolving for the Next Billion by GGV Capital – Ming Maa of Grab: How We Grow a Super App in a Highly Diverse and Competitive Region. https://podcasts.google.com/feed/aHR0cHM6Ly9nZ3ZjOTk2LmxpYnN5bi5jb20vcnNz/episode/YTU3YWQ5NTE3ZGQ5NDE3OTg1ZmNmNDM5NTgwNDM2MzE
van Dijck, J., Poell, T., & Waal, M. d. (2018). The platform society: Public values in a connective world / José van Dijck, Thomas Poell and Martijn de Waal. Oxford University Press.
پاینده, ع. (1398). سوپر اپلیکیشن روبیکا؛ سهل ممتنع, شماره 72 ماهنامه پیوست. https://d4g-lab.com/wp-content/uploads/2019/12/gptt-rubika.pdf
دیجیاتو (1399). گشتی در دنیای سوپر اپلیکیشن‌ها به بهانه کمپین اسنپ؛ آیا آینده از آن سوپر اپ‌هاست؟. دیجیاتو. https://d4g-lab.com/wp-content/uploads/2019/12/gptt-rubika.pdf
