در سلسله یادداشت‌های مرتبط با شعار سال، سعی شد در ابتدا مشارکت از منظر حکمرانی مردمی تشریح شود، سپس قالب‌هایی که نهادهای مردمی قابلیت تشکل یافتن در آن را دارند تشریح و در یادداشتی دیگر نقش‌آفرینی‌های متصور برای تشکل‌های مردمی در جهش تولید تشریح شد. در این یادداشت در پی آن هستیم که قلمروهای مشارکت مردمی در جهش تولید در فضای مجازی را تشریح کنیم.
مقدمه
سال 1403 تحت عنوان سال «جهش تولید با مشارکت مردمی» نام‌گذاری شد که به دو مقوله مهم جهش تولید و مشارکت مردمی اشاره می‌کند. البته تأکید مقام معظم رهبری در خصوص ارتقا تولید، موضوع جدیدی نیست و سال‌هاست ایشان در شعار سال که جهت‌گیری اصلی کشور را مشخص می‌کند به موضوع تولید اشاره می‌کنند. البته هرسال به یکی از ابعادی که می‌تواند تولید را تقویت کند اشاره می‌شود. مهار تورم، دانش‌بنیانی و اشتغال آفرینی، پشتیبانی و مانع زدایی، حمایت از کالای ایرانی، اقتصاد مقاومتی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی و غیره. با یک نگاه اجمالی به شعارهای سال‌های گذشته و امسال مشخص می‌شود که از نظر مقام معظم رهبری امّ المسائل جاری کشور، هنوز مسئله رشد تولید و پیشرفت اقتصادی است. البته باید دقت داشت که شعارهای سال‌های گذشته منقضی نمی‌شود و باید همواره موردتوجه قرار گیرد، زیرا رشد تولید هیچ‌گاه با نگاه یک‌بعدی محقق نمی‌شود، بلکه باید جوانب مختلف مسئله را دید و سنجید. با وجود ملاحظه اخیر، یادداشت حاضر به دلیل محدودیت ظرفیت، تنها سعی در تبیین قلمروهای ممکن برای تحقق شعار امسال در محدوده فضای مجازی دارد. برای این منظور ابتدا ملاحظاتی به‌صورت مقدماتی بیان و سپس قلمروهای مشارکت مردمی تبیین می‌شود.
ملاحظات مشارکت مردمی در تولید
ملاحظه اول اینکه باید توجه داشت نگاه به مشارکت مردمی نباید امری تقلیل یافته و دست‌دوم باشد. در این نگاه که بعضاً از جانب برخی در حاکمیت‌ها و بخش خصوصی ممکن است به مردم وجود داشته باشد، نگاهی دست‌دوم به مردم می‌شود که مردم تنها عوامل اجرایی تصمیمات ما هستند. درحالی‌که با این نگاه حتی مشارکت مردم در امور اجرایی نیز محقق نخواهد شد. افزایش مشارکت مردمی در تولید، امری پیوسته در عرصه‌های گوناگون اجتماعی است. به این معنا که نمی‌توان تنها مشارکت مردم در عرصه اجرایی تولید را مطالبه کرد و در تصمیمات اقتصادی نظر مردم را دخیل نکرد. مهم‌تر از این، نمی‌توان در عرصه اقتصاد توقع مشارکت مردمی داشت درحالی‌که در عرصه‌های فرهنگی و سیاسی، امکان مشارکت محدود شده است؛ زیرا مشارکت مردم در امور مختلف اجتماعی امری به‌هم‌پیوسته است. درواقع یا مردم در امور مختلف مشارکت خوبی خواهند داشت یا در شئون مختلف مشارکت کاهش می‌یابد. بر این اساس افزایش مشارکت مردمی در جهش تولید در فضای مجازی نیازمند مشارکت مردم در عرصه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی فضای مجازی و همین‌طور در سطوح مختلف سیاست‌گذاری، قانون‌گذاری، اجرا، نظارت و غیره است.
ملاحظه دوم اینکه تبیین قلمروهای مشارکت مردمی در جهش تولید در فضای مجازی امری پیچیده است. به این دلیل که اولاً عوامل دخیل در مشارکت مردمی گسترده است. ثانیاً تولید مسئله‌ای پیچیده است و عوامل مختلفی در آن دخیل است، ثالثاً تحقق این امر در فضای مجازی نیازمند شناخت مؤلفه‌های خاص این فضا است که بر موضوع اثرگذار است؛ بنابراین سعی می‌شود دسته‌بندی‌های مختلفی از جوانت مختلف موضوع مطرح شود تا بتوان با شناخت مناسب‌تری به سراغ تحلیل این بحث رفت.
قلمروهای مشارکت مردمی در تولید
برای مشخص شدن قلمروهای ممکن برای مشارکت مردمی در تولید، نیازمند ضرب دو مولفه در یکدیگر و جایابی هر پیشنهادی برای افزایش مشارکت مردمی در جدول حاصل از آن هستیم. این دو مؤلفه عبارت‌اند از قالب‌هایی که مردم به‌واسطه آن تشکل می‌یابند که در یادداشت دیگری به آن پرداخته شد و نقش‌آفرینی‌های مختلفی که می‌توان برای تشکل‌های مردمی برای مشارکت در تولید در نظر گرفت. این نقش آفرینی‌ها به صورت اجمالی عبارت است از: نقش مشورتی، نوآوری و ایده‌پردازی، مدیریتی، سرمایه‌گذاری، نظارتی، گفتمان‌سازی و تبلیغاتی، تصمیم‌گیری و تصمیم سازی، اجرا و عملیات و ارزیابی.
با کمک این جدول می‌توان پیشنهادهای مختلفی که در افزایش مشارکت مردمی در تولید مطرح می‌شود را جایابی کرد و پیشنهادهایی برای تکمیل و اصلاح آن ارائه کرد تا ابعاد مختلفی که یک راهکار پیشنهادی با آن مواجه است مشخص شود. به این منظور جدول زیر، به‌عنوان نمونه و به‌منظور ایده پردازی ابعاد مختلف مشارکت تشکل‌های مردمی در جهش تولید، طراحی و تکمیل شده است.
برای تبیین قلمروهای مشارکت مردمی در جهش تولید در حوزه فضای مجازی بایستی بعد سومی به جدول بالا اضافه کرد که قلمروهای مشارکت مردمی را در بخش‌های مختلف فضای مجازی ضرب کند. در واقع با ماتریسی سه‌بعدی مواجه می‌شویم که نقش‌آفرینی‌های مختلفِ تشکل‌های متعدد مردمی را در لایه‌های مختلف فضای مجازی شناسایی می‌کند. برای این منظور مدلی که شورای عالی فضای مجازی برای شبکه ملی اطلاعات در نظر گرفته است، به‌خوبی با دو محور مذکور ترکیب خواهد شد. در این مدل، شبکه ملی اطلاعات متشکل از پنج لایه عمده است که به ترتیب از پایین به بالا عبارت است از: زیرساخت ارتباطاتی، زیرساخت اطلاعاتی، خدمات پایه کاربردی، خدمات کاربردی و محتوا.
این مدل از فضای مجازی امکان ایده پردازی در خصوص شکل‌دهی به نقش‌آفرینی‌های تشکل‌های مختلف مردمی در لایه‌های مختلف را به صورت تفصیلی فراهم می‌کند که امکان ارزیابی فراهم می‌شود. به این منظور در هر لایه امکان و الزامات کلان تولید مردمی در دو بخش کالاها و خدمات بررسی تحلیل می‌شود.
لایه زیرساخت ارتباطی: در این لایه کالاها به نسبت خدمات از جایگاه استراتژیک تری برخوردار هستند. تولید کالاهای اصلی مرتبط با این لایه نیازمند فناوری‌های پیچیده و سرمایه اولیه کلان است تا امکان رقابت با شرکت‌های بزرگ چندملیتی فراهم شود، اما برای تولید کالاهای خردتر می‌توان از ظرفیت قالب‌های مختلف مردمی استفاده کرد
. در مقابل ارائه خدمات مرتبط با این لایه، اغلب مرتبط با نصب، تعمیر و نگهداری تجهیزات است که توسط نیروی انسانی کاردان نیز قابل انجام است. بااین‌حال شرکت‌های بزرگ و شرکت‌های دانش‌بنیان، با ارائه نوآوری و توسعه بومی فناوری، امکان رقابت در بازار داخلی را دارند.
لایه زیرساخت اطلاعاتی: در این لایه نیز مشابه لایه زیرساخت ارتباطی، تولید کالا به نسبت ارائه خدمات از جایگاه استراتژیک تری برخوردار است، اما نیازمند فناوری‌های پیشرفته و سرمایه اولیه کلان است. بر همین اساس مشارکت تشکل‌های مردمی در این لایه نیز در سطح خدمات امکان‌پذیرتر است، مگر شرکت‌های بزرگ و شرکت‌های دانش‌بنیان که با نوآوری در این لایه یا لایه‌های بالاتر بتوانند برای خود مزیت رقابتی ایجاد کنند. به‌عنوان‌مثال در کتاب‌خوان‌های دیجیتال با وجود رقبایی نظیر آمازون، کیندل و سونی، امکان رقابت تولیدکننده داخلی دور از تصور است، اما دیجی کالا به واسطه مزیتی که در لایه خدمات کاربردی در ارائه کتاب‌های دیجیتال در فیدیبو و در لایه محتوای بومی ایجاد کرد، مزیت رقابتی مناسبی برای عرضه کتاب‌خوان‌های مخصوص خود با نام فیدیبوک ایجاد کرد. به‌طورکلی به دلیل اینکه در لایه زیرساخت اطلاعاتی امکان نوآوری بیشتر از لایه زیرساخت ارتباطی است، امکان افزایش مشارکت در تولید در این لایه بیشتر از لایه زیرساخت ارتباطی متصور است.
لایه خدمات پایه کاربردی: این لایه واسط میان لایه خدمات – محتوا با لایه زیرساخت است و از اهمیت بالایی برخوردار است. این لایه نیز مشابه لایه‌های زیرساختی، به دلیل اینکه بازار تولید در انحصار شرکت‌های بزرگ قرار دارد، امکان مشارکت مردمی در تولید دشوار است. البته فناوری در این لایه به پیچیدگی لایه زیرساختی نیست و امکان تولید اولیه خدمات پایه کاربردی نظیر موتور جستجو، پیام‌رسان، نقشه و غیره، وجود دارد اما موضوعی که در این نوع خدمات اهمیت پیدا می‌کند، میزان اقبالی است که عموم مردم به این خدمات نشان می‌دهند. ممکن است یک پیام‌رسان یا شبکه اجتماعی با امکانات کمتر اما با اثر شبکه‌ای بالاتر، میزان کاربر بیشتری به خود جذب کند.
لایه خدمات کاربردی: این لایه مهم‌ترین لایه‌ای است که عموم کاربران با آن تعامل دارند. ارائه خدمات بر بستر فضای مجازی به شیوه‌های گوناگونی محقق می‌شود، اما امروزه مهم‌ترین شیوه ارائه خدمات در فضای مجازی بر بستر پلتفرم‌ها صورت می‌گیرد؛ بنابراین نقطه ثقل لایه خدمات کاربردی پلتفرم‌های دیجیتال است. در این لایه بازیگران مختلف مردمی امکان ورود جدی در ارائه خدمات دارند، اما شکل‌گیری پلتفرم دیجیتالی که بستر ارائه خدمات را مهیا کند، نیازمند سرمایه‌گذاری کلان است که اغلب از توان نهادهای مردمی خارج است. البته می‌توان با تدبیر روش‌های تأمین مالی مردمی به‌صورت گسترده، تأمین مالی قابل‌توجهی برای توسعه پلتفرم‌های ارائه خدمات کاربردی با سهام مردمی در نظر گرفت.
لایه محتوا: لایه محتوا به نسبت بقیه لایه‌های فضای مجازی گشودگی بیشتری برای تشکل‌های مردمی در تولید دارد و انواع تشکل‌های مردمی می‌توانند در تولید سطوح مختلفی از محتوای حرفه‌ای و غیرحرفه‌ای ورود کنند.
بر اساس سه‌بعدی که برای تحلیل قلمروهای مشارکت مردمی در جهش تولید در فضای مجازی ذکر شد، می‌توان از ماتریس سه‌بعدی به زیر استفاده کرد. در این ماتریس
- طول: انواع قالب‌های ممکن برای تشکل‌های مردمی فهرست شده است.
- عرض: انواع نقش‌آفرینی‌های ممکن برای ارتقا تولید لیست شده است.
- ارتفاع: لایه‌های مختلف فضای مجازی بررسی شده است.
از این ماتریس سه‌بعدی به دو شیوه اصلی می‌توان بهره برد:
- برای ایده پردازی: به این منظور که با در نظر گرفتن ماتریس سه‌بعدی مذکور می‌توان ابعاد مختلف مشارکت مردمی در تولید را موردتوجه قرار داد و اگر بنا است طراحی در خصوص یکی از قالب‌ها برای افزایش مشارکت در تولید در فضای مجازی در نظر گرفت می‌توان سناریوهای مختلف و ابعاد مختلف موضوع را از ماتریس استخراج کرد و در خصوص ابعاد مختلف آن تدبیر کرد.
- برای ارزیابی ایده‌ها و تجربه‌ها: به این منظور که درصورتی‌که ایده‌ای در مورد افزایش مشارکت مردمی برای یک قالب خاص شکل بگیرد یا اینکه تجربه‌ای در این زمینه وجود داشته باشد، می‌توان با تحلیل آن مصداق در ماتریس مذکور نقاط قوت و ضعف آن را استخراج کرد و به راهکار مناسب‌تری برای تصمیم‌گیری رسید.
به‌عنوان‌مثال برای ایده پردازی با محوریت ارتقاء تولید مردمی در فضای مجازی، می‌توان از هر یک از اضلاع این مکعب شروع کرد و با بررسی مسئله در مؤلفه‌های مختلف دو ضلع دیگر، به ایده جامعی رسید. به‌عنوان‌مثال درصورتی‌که بخواهیم برای نقش سرمایه‌گذاری در تولید توسط مردم در فضای مجازی نقشه راهی تهیه کنیم، می‌توان با طراحی یک جدول امکان‌سنجی و ایده پردازی روش‌های مختلف آن را بررسی کرد. برای این کار جدولی که ستون‌های آن قالب‌های مختلف مردمی است و ردیف آن لایه‌های مختلف فضای مجازی است، شکل می‌گیرد که در هر بخش از این جدول می‌توان راهکارهای موجود را بررسی و ایده پردازی کرد. به‌عنوان‌مثال برای سرمایه‌گذاری تولیدی مردمی در شرکت‌های دانش‌بنیان در لایه خدمات کاربردی می‌توان از راهکار تأمین مالی توسط بورس و یا ایجاد شرکتی در قالب سهامی عام استفاده کرد.
