تحول نظام ارتباطی در سه عصر

مقدمه

تولد انسان‌‏ها در بستر خانواده مبیّن پیوند فطری انسان با انسان دیگر است. این پیوند در دوران پیش از تولد از طریق بند ناف حیات انسان را تأمین می‏‌کند. پس از تولد انسان، با توجه به تغییر بستر زندگی و تغییر سطح نیاز وی در زیست‌بوم جدید، پیوند انسان با خانواده خویش ساخت جدیدی را به خود می‏‌گیرد. در ساخت جدید با توجه به لوازم زیست‏‌بوم جدید زندگی، بستر ارتباطی وی از محیطی بسته و تعامل مستقیم با مادر به محیطی پیچیده و در ارتباط با چند انسان تحول می‏‌یابد. ازاین‌رو درمیابیم یکی از ارکان ضروری برای تداوم حیات بشر، ارتباطات و نظام ارتباطاتی است. ارتباط انسان با دیگری مستلزم تبادل و ردوبدل کردن «معنا» در بسترهای مختلف ازجمله زبان، گویش و واژگان است. توافق بر «معانی» که انسان‏‌ها نزد خویش اعتبار می‏‌کنند و پذیرش آن‏‌ها توسط یکدیگر، محتوا تولید می‏‌کند. به‌عنوان‌مثال وقتی کلامی از انسانی به انسانی دیگر روانه می‏‌شوند و دیگری آن را دریافت و ادراک می‏‌کند، در این میان محتوایی تولید و تبادل می‌‏شود که برخاسته از همان نظام معنایی است که انسان‌‏ها بر سر عبارات آن کلام توافق کردند.

این ادعا از کجا برمی‏خیزد؟

تئوری تحلیل نظام ارتباطاتی و تبادل معنا در میان انسان‌‏ها در دوره‏‌های مختلف را می‏‌توان از نظریه‏‌ی استخدام علامه طباطبایی اتخاذ نمود. علامه طباطبایی ویژگی استخدام‌گری انسان‏‌ها را در بستر جامعه انسانی تبیین می‏‌فرمایند. از منظر ایشان اصل استخدام اصلی‏‌ترین عنصری است که ساخت یک جامعه را ممکن می‏‌سازد و اعتبار استخدام اهرم تشکیل جامعه مدنی است(شجاعی، ۱۳۹۳). مطابق با نظر علامه، زیست در عالم ماده از سنخ اعتبار است. بدین معنا که انسان در هر عمل خواسته‌ها و ناخواسته‏‌هایش را اعتبار سازی می‌کند. یکی از اعتباریاتی که انسان محقق می‏‌سازد، اعتبار اجتماع تعاونی است(طباطبایی،۱۳۷۱:ج۴، ص۹۶). به بیانی دقیق‏‌تر اعتبار اجتماع تعاونی برگرفته‌شده از ناتوانی بشر در تأمین نیازهای خویش، طبع بی‏نهایت طلبی وی و همچنین تفاوت در استعدادها است که نظام ارتباطاتی و جریان اطلاعاتی میان انسان‏‌ها محقق می‏‌سازد. چراکه اساساً تعاون در امتداد تعامل انسان‏‌هاست و تعامل در ضمن ارتباطات میان انسان‏‌ها صورت می‏‌گیرد. همچنین نگاه علامه طباطبایی به موضوع استخدام‌گری از سنخ توجه به جنبه عاملیت انسان‏‌هاست. بدین معنا که نیاز انسان‏‌ها و تفاوت در استعدادها معیارهای نظام ارتباطاتی عنوان می‌شوند.

عوامل مؤثر بر نظام ارتباطاتی

آنچه تا بدین جا آموختیم، تبیین جایگاه «نیاز» به‌عنوان نیروی محرکه شکل‏‌گیری تعاون اجتماعی در جوامع بود. پرسش اینجاست پاسخ به مقوله «نیاز» در جوامع مختلف چگونه انجام می‏‌گیرد؟

ساختار و عاملیت یکی از جدی‌‏ترین دوگانه‏‌های تحلیل مسائل اجتماعی معرفی می‏‌شوند. با توجه به نوع نگاه به مسائل، تحلیل‏‌گر اصالت تحلیل را به عامل ساختار یا عامل عاملیت می‏‌دهد. مراد از ساختار، نهادها، قوانین و مقررات، تشکیلات و فرهنگ و رسوم است. نهاد به موجودیتی گفته می‏‌شود که چند ویژگی دارد: ۱- نهادها بر اساس نیاز شکل‏ می‌‏گیرند و نیازها از نهادها ایجاد می‏‌شوند ۲- اتفاق‌نظر جمعی در آن وجود دارد و ۳- تولید و اجرای قوانین در نهادها محقق می‌‏شود. قوانین و مقررات بیت الغزل تغییرات اجتماعی هستند که زمین‌بازی کنشگران را مشخص می‌‏کنند(دانایی‌فرد،۱۳۹۲).

در طرف دیگر، عاملیت عوامل ذاتی و درونی انسان را ازجمله هوش، شخصیت، انگیزش، شناخت و… بررسی می‏‌نماید. رابطه دوگانه ساختار و عاملیت رابطه دوطرفه است. اما آنچه اهمیت دارد تقدم ساختار بر عاملیت یا عاملیت بر ساختار است(Cockerham, 2005).

آنچه ساختار را از عاملیت متمایز می‏‌سازد، قلمرو اثرگذاری این دوگانه در موضوعات و مسائل مختلف است. قلمرو اثرگذاری عاملیت در مواجهه با موضوعات و مسائل در ساحت فرد محدود می‏‌شود. برخلاف عاملیت، ساختارها در گستره جمع یا جوامع ظرفیت پاسخگویی و اجرا دارند. از طرفی ماهیت نظام‌‏های ارتباطی در ساحت جوامع بشری تعریف می‌‏شود. بدین سبب اساساً محل بحث نظام‌‏های ارتباطاتی در سطوح جوامع بشری است. ازاین‌رو، آنچه در جوامع مختلف ظرفیت پاسخ به «نیازهای» بشریت در اعصار مختلف دارد، ساختارها هستند.

در مقام جمع‌بندی بخش نظری بایستی تأکید نمود که شکل‌گیری نظام‏‌های ارتباطاتی درگرو «نیاز» بشریت است. بدین معنا که تمایل انسان‏‌ها به تعاون و اجتماع تعاونی برخاسته از «نیاز» بشر است. پاسخ به نیازها در جوامع بشری در دوره‏‌های مختلف توسط «ساختارها» محقق می‌‏شود. ساختارها نیز در قالب نهادها، قوانین و … نظام اجتماعی و ارتباطاتی را رقم می‏‌زنند. شایان‌ذکر است در برخی از جوامع این ساختارها هستند که نیاز کاذب ایجاد می‏‌کنند و مبدأ تحولات نظام ارتباطات به شمار می‌‏آیند.

در این بخش تلاش داریم، نظام ارتباطاتی سه موج کشاورزی، صنعتی و فرا صنعتی تحلیل و بررسی نماییم.

موج اول: عصر کشاورزی

با اختراع ابزار کشاورزی موج نخست شکل‏‌گیری جوامع پدید آمد. در این دوره، پیدایش کشاورزی نقطه عطفی در توسعه زیست اجتماعی بشر است. با توجه به نیاز به اجتماعی شدن و شکل‏‌گیری اجتماعات کوچک و پراکنده باهدف تداوم حیات، زمین کشاورزی محور اصلی تحولات نظام‏‌های اجتماعی و اقتصادی قرار گرفت. محوریت زمین کشاورزی ضمن ایجاد ارزش‌آفرینی در نظام اقتصادی، به دلیل پراکندگی زمین‏‌های مرغوب، اقتصاد نامتمرکز را پدید آورد. از طرف دیگر، جامعه ازنظر سیاسی فئودالیسم؛ یعنی بیگاری کشیدن از کارگران به نفع مالکان زمین(وندل بری، ۱۳۸۷). به بیانی دیگر کانال‏‌های ارتباطاتی در ساحت زندگی اجتماعی در این جوامع به‌طور سلسله مراتبی به ثروتمندان طبقه بالاتر و از آن‌ها به صاحبان قدرت ختم می‌‏شود. با توجه به ساختار اقتصادی و سیاسی حاکم در آن دوره، نظام ارتباطاتی آن دوره به‌صورت چهره به چهره و در درون خانواده‌‏ها و اجتماعات کوچک مردمی متمرکز بود و تعاملات‌ اجتماعی‏ در بافت درونی خانواده‏‌ها و در نسبت با فئودال‏‌ها ترسیم می‏‌شود. روابط قدرت نیز در این دوره در ساختار سلسله‌مراتب فئودال و کشاورز بر مبنای زور و اجبار تعریف می‏‌شود.

موج دوم: عصر صنعتی

انقلاب صنعتی به‌عنوان مهم‌ترین پدیده در بازه قرن هفدهم تا بیستم دوره‌‏ای نام‌آشنا برای اندیشمندان و صاحبان علم است. فارغ از بررسی ریشه‌‏های شکل‌‏گیری انقلاب صنعتی و آغاز عصر جدید، علیرغم تحولات در بینش‌‏ها و نگرش‏‌های اجتماعی، انقلاب صنعتی از جنس تحول در ساختار بود. رأس تحولات در نظام‏‌های اجتماعی در این عصر به تحولات حوزه اقتصادی مرتبط می‏‌گردد. مکانیکی شدن، اختراع ابزارآلات جدید، ظهور کارخانه‏‌ها و … نهاد اقتصادی و اجتماعی قلمروها را در این عصر متحول ساخت(شفیعی، ۱۳۹۳).

با توسعه و پیشرفت دانش فنی و زیرساختی و به‌تبع آن‌‏ها ظهور نهادها و ساختارهای جدید در حوزه‌‏های مختلف، سطح نیاز بشر به منابع طبیعی و نیاز به بافت جدیدی از روابط انسانی ارتقا پیدا کرد. بدین معنا که آنچه در این دوره نیاز به شمار می‌‏آمد در دوره گذشته نیاز بشر محسوب نمی‏شد. به‌واسطه تغییرات بنیادین در ساختارها ، ظهور نهادها و نیازهای نو، نظام ارتباطاتی و جریان اطلاعاتی در این دوره شکل جدیدی به خود گرفت.

ابتدایی‏‌ترین تحولاتی که در نظام ارتباطاتی به‌واسطه توسعه ابزاری و اقتصادی که در این دوره شکل گرفت، ظهور جوامع توده‌‏ای، رشد جمعیت و افزایش همبستگی اجتماعی در جوامع بشری است(ون دایک، ۱۹۹۹). در نظام ارتباطاتی جدید برخلاف دوره‏‌های پیشین، شاهد شیفت الگوی ارتباطاتی در جوامع این عصر از حالت روابط بسته در زیست‌بوم خانواده و پیوند آن‏ها با فئودال‎‏ها به سمت تکثر ارتباطات اعضای یک خانواده با نهادهای مختلف اقتصادی و اجتماعی هستیم. به بیانی دیگر نهادهای جدید در ساختار جوامع صنعتی در عرض نهاد خانواده روی کارآمدند. تکثر نهادهای مختلف جوامع را نسب به دوره‏های پیشین پیچیده‌‏تر کرد و ضمن افزایش همگرایی فناوری‏‌ها، نظام‌‏های مختلف اجتماعی و اقتصادی، ماهیت نظام ارتباطاتی را نیز دستخوش تغییر قرار داد. با ظهور نهاد کارخانه‏، انبوه‏‌سازی تولید و الگوی رابطه کارگر و کارفرما در نظام اقتصادی این عصر، ماهیت نظام ارتباطاتی از حالت یک کشاورز و یک فئودال به کارگران و کارفرما در بافت ساختار سلسله مراتبی  مبدل ساخت. به‌واسطه تحولات فوق شاهد ظهور «نظام دستوری» در روابط میان افراد جامعه و نهادها این دوره هستیم.

این زیست‌بوم به سبب نوآوری‏‌ها و پویایی‌‏های مکانیکی هم‌افزایی[۱] ایجاد نمود. به‌عنوان‌مثال الگوی نهادی حاکم بر اقتصاد مبنی بر اینکه زنان نیز در کنار مردان خود در فرایند تولید، توزیع و مصرف اقتصاد در کارخانه‌‏ها مشارکت نمایند، روابط اجتماعی میان زن و مرد، تغییر نقش‌‏های آن‏‌ها را در نهاد خانواده و همچنین ارتقا ظرفیت پذیرش چند نقش به‌طور هم‌زمان در جامعه متأثر از این الگوی نهادی شد.

نظام‏‌های ارتباطاتی در این دوره ساختار و پیچیدگی‏‌های خود را بازتولید می‏‌کنند. به‌عنوان‌مثال فناوری نوظهور عصر صنعتی و ساختار روابط میان کارگر و کارفرما، پدیده جدیدی را بنام پدیده ساعت گرایی ایجاد نمود. این پدیده پیوند انسان با طبیعت یا اشیاء را بیش‌ازپیش نزدیک‏تر نمود و سبب انطباق عملکرد انسان با کارایی ماشین‏‌آلات شد.

درروند توسعه‌‏ای جوامع صنعتی، دولت مظهر عالی‌‏ترین نهاد قدرت عنوان می‏‌شود و ماهیت آن از یک‌روند تشکیکی سلسله مراتبی دستوری به سمت رسانه‏‌ها سوق پیدا نمود. به بیانی دیگر نظام موج دوم که مبتنی بر تولید انبوه کارخانه‌ای بود رسانه‌های انبوه را به دنبال خود آورد و ساختار و نظام ارتباطی را به‌گونه‌ای تنظیم کرد که افراد مختلف در جامعه با قطب‌هایی از محتوا مواجه بودند؛ روزنامه‏‌ها و مجلات و سینماها، رادیو و تلویزیون که هر یک می‌توانستند پیامی واحد را به‌طور هم‌زمان به میلیون‌ها نفر انتقال دهند. بنابراین، در این نظام ارتباطی، رسانه‏‌های جمعی-توده‌‏ای یا رسانه‌‏های یک‌طرفه وجهه غالب نظام ارتباطاتی را شکل‏ می‌دهند. همچنین ماهیت محتوا و جریان اطلاعاتی میان نهادها و بخش‌‏های مختلف جامعه در این دوره «داده‌‏های اطلاعاتی» تشکیل می‏‌دهد که مقدمات ورود به عصر فرا صنعتی را فراهم ساخت.

موج سوم: عصر فرا صنعتی

سومین موج از تحولات تمدنی در جوامع بشری «عصر فرا صنعتی» نامیده می‌‏شود. از ویژگی‌‏های برجسته عصر فرا صنعتی، انقلاب اطلاعات و تحول در جریان محتوا از بافت مکانیکی و یک‌طرفه به بافت جریان تعاملی و تبادل داده‏‌هاست. به‌زعم توسعه فناوری‌های نوظهور در بخش زیرساخت‌‏ها، تحولات جوامع فرا صنعتی سرعت بیشتری به خود گرفت. جوامع این عصر ازجمله جامعه اطلاعاتی، جامعه شبکه‏‌ای، جامعه پلتفرمی، جامعه دانش، جامعه خرد و… علی‌رغم تفاوت‌‏ها، درهم‌تنیده‏ شده‌‏اند. به بیانی دیگر با توسعه فناوری‌‏ها شاهد تجلی این جوامع در قلمروها و نظام‏‌های اجتماعی به‌طور هم‌زمان هستیم.

نظام نوین موج سوم بازتابی از نیازهای اقتصاد نو پیدای مابعدِ تولید انبوه است که افزایش پیچیدگی و تنوع در جوامع نو، نیاز به رسانه‌‏های تعاملی و اجتماعی را برای پاسخ به نیازهای تازه متولدشده می‏‌طلبد(گرامیان، ۱۳۹۴). یکی از نیازهای ایجادشده در این عصر، نیاز به ارتباطات اجتماعی گسترده و جلب‌توجه است. ازاین‌رو انبوه زدایی و نزول استفاده از رسانه‏‌های یک‌طرفه از ویژگی‌های کلیدی نظام‏‌های اجتماعی برخاسته از فضای مجازی به‌عنوان رکن رکین جوامع فرا صنعتی است. برخلاف رسانه‌‏های موج دوم که هر یک کم‌وبیش مستقل از یکدیگر عمل می‌کردند، پلتفرم‏‌های فضای مجازی یا رسانه‏‌های اجتماعی به‌شدت درهم‌آمیخته‌اند و داده‌ها و تصاویر ذهنی و نهادها- نهاد به‌مثابه آنچه بر سر آن توافق اجتماعی شده است_ را متحول می‌‏گردانند.

جوامع پلتفرمی به‌عنوان یکی از پیچیده‌‏ترین جوامع این عصر در طول جوامع اطلاعاتی و شبکه‌‏ای بر بستر پلتفرم‏‌های فضای مجازی بناشده‏ است. در این جوامع، نظام‏ ارتباطاتی مبتنی بر شبکه و جریان اطلاعاتی مبتنی بر تبادل داده‏‌های دیجیتالی است. نظام ارتباطاتی و ماهیت قدرت در این نوع جوامع برخلاف بافت سخت و متمرکز دوره‌‏های گذشته، در لایه کاربران رسانه‏‌های اجتماعی توزیع‌شده است (فیروزآبادی، ۱۳۹۹). با توجه به بافت نرم و ویژگی توزیع یافتگی قدرت در این جوامع، روابط قدرت از طریق اقناع تعریف می‏‌شود.

نظام ارتباطاتی در جوامع پلتفرمی منقطع از مکان و زمان است و ارتباطات هم‌زمان در چند بعد ایجاد می‏‌شوند. تحولات ناشی از تغییرات نظام ارتباطاتی و جریان اطلاعاتی را می‏‌توان در ساخت نهادهای جدید اجتماعی مبتنی بر نیازهای جدید اجتماعی مشاهده نمود. به‌عنوان‌مثال نظام تصمیم‏‌گیری در جامعه پلتفرمی تحول اساسی پیداکرده است. در جامعه پلتفرمی به‌تبع شبکه‌‏ای شدن روابط، توزیع یافتگی داده‏‌ها، قدرت گرفتن کاربران حرفه‌‏ای و غیر‏حرفه‌‏ای مقوله تصمیم‏‌گیری لزوماً در سطوح حاکمیت انجام نمی‏‌گیرد (ون دایک، ۲۰۱۸). توزیع‌شدگی داده و اطلاعات در عین اینکه انبوه زدایی می‏‌کند، تنوع و پیچیدگی را یدک می‌‏کشد.

در این جوامع همچنین ظرفیت تنوع در پیوند و تکثرات اجتماعی سبب از بین رفتن هم‌رأیی عمومی و تکثر در جامعه می‏‌شود. تکثرات اجتماعی در عین ایجاد افتراق عمومی، سبب می‏‌شود کاربران در communityهای مبتنی بر ویژگی‌های شخصی‌سازی‌شده خویش زیست نمایند. در این نظام ارتباطات شبکه‏‌ای به‌واسطه درهم‌‏تنیدگی تعامل کاربران در هر دوسویه پلتفرم‏‌ها و پیچیدگی‌‏ها، یک کاربر قدرت برانگیختن صدای دیگر اعضای زیست‌بوم پلتفرمی را در راستای اهداف استخدام گری خویش دارد و کاربران می‌توانند به‌مثابه یک‌نهاد اجتماعی اثرگذار عمل نمایند. به سخن دیگر در نظام برخاسته از جامعه پلتفرمی انسان‏‌ها می‌توانند در سپهر مجازی هم‌زمان در چند community زیست کنند و نظام استخدام‌گری انسان‏‌ها را در دو بعد روانی و جسمانی متحول گرداند.

برخلاف دوره‏‏‌های گذشته در این موج افزایش پیچیدگی‏‌ها و پیشی گرفتن سرعت تحولات پلتفرم‌‏ها در نسبت بااراده انسان‏‌ها، منجر به تقدم یافتن ساختارها بر نیازهای بشریت شده است. امروزه نظام‌‏های اجتماعی تحت تأثیر اراده مالک پلتفرم از طریق ساختارهای فنی، زیرساختی، اقتصادی و… هستند. در این جوامع مالکان پلتفرم‌‏ها از طریق سازوکارهای ورود به پلتفرم‌‏ها، مکانیسم‌های حکمرانی، ساختار بازار، سازوکارهای جذب و مشارکت‏‌جویی، استفاده از نوآوری‌‏‏ها و… تلاش دارند (ون دایک،۲۰۱۸) زیست‌بوم ارتباطات کاربران را طراحی ‏کنند. به‌عنوان‌مثال در شبکه اجتماعی اینستاگرام، مالکان آن به‌واسطه طراحی جلوه‌‏های بصری، طراحی بستر مناسب برای انتفاع نیاز به «توجه» از طریق تولید محتوا توسط کاربران، شبکه‌‏ای بودن روابط کاربران یا یکدیگر، ارائه محصولات متنوع، کاهش هزینه‏‌های ورود و زیست در آن و… توانسته‌‏اند زیست‌بوم ارتباطی کاربران را در فضای مجازی متحول کنند و کاربران با اراده خویش از طریق ویژگی «دنبال کردن/شدن» ، زیست‌بوم اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در زندگی حقیقی خود را متأثر از زیست‌بوم ارتباطی در جوامع پلتفرمی ترسیم ‏نمایند.

جمع‌بندی

این یادداشت ضمن تبیین مبانی نظری نظام‌‏های ارتباطاتی با توجه به دو رکن «نیاز» و «ساختار»، اهمیت نظام ارتباطاتی و تاثیر آن‌‏ها در شکل‏‌گیری ماهیت زیست بوم‌‏ها تلاش داشته است با توجه به ویژگی‌‏های جوامع بشری ، روابط علّی حاکم در چرخه نیاز، ساختار و نظام ارتباطی در سه عصر کشاورزی، صنعتی و پساصنعتی تحلیل و بررسی کند، تحولات زیست اجتماعی هر دوره را تبیین نماید و در نهایت تفاوت‏‌های جوامع بشری را در شش معیار در جدول زیر جمع‌‏بندی نماید.

 

	بستر تحولات	ابزار تبادل محتوا	پیچیدگی جوامع	ماهیت قدرت	روابط قدرت	قطب‏‌های اثرگذاری در نظام‌‏های ارتباطاتی
موج اول	زمین کشاورزی	چهره به چهره	کم	متمرکز	اجبار	نظام بیگاری
موج دوم	نهاد صنعت	رسانه‏‌های جمعی	متوسط	نیمه‌متمرکز	اجبار	نظام دستوری
موج سوم	فناوری اطلاعات و ارتباطات	شبکه‏‌های اجتماعی	زیاد	توزیع یافته	اقناع	پدیده کاربران

 

 

منابع:

• طباطبایی، محمدحسین(۱۳۷۱)، المیزان فی تفسیر القرآن
• شجاعی، محمدحسین، موسوی فرد، سید محمدنقی(۱۳۹۳)، ابعاد و آثار جامعه شناختی نظریه استخدام علامه طباطبایی در تشکیل اجتماع، نشریه بلاغ مبین شماره ۳۸ و ۳۹
• تافلر، الوین، (۱۳۹۳) موج سوم، نشریه فرهنگ نشر نو
• وندل، ۱۳۸۷، پایان عصر کشاورزی-صنعتی؛ آیا میتوان آنچه را از دست داده‏ایم، دوباره به دست آوریم؟، ماهنامه سیاحت غرب، شماره ۵۹
• فیروزآبادی، سیدابوالحسن،۱۳۹۹، تحول در عصر فضای مجازی، دانشگاه امام صادق(ع)
• اسمیت، کوین، (۱۳۹۲)، درآمدی بر نظریه‏ی خط مشی عمومی، ترجمه حسن دانایی فرد، تهران، صفار
• شفیعی، مهرداد؛ منطقی، منوچهر، ۱۳۹۳، توسعه فناوری در عصر مفهوم: تعاریف، مفاهیم و الزامات، فصلنامه توسعه تکنولوژی صنعتی، شماره ۲۳
• گرامیان، سعیده السادات، مطهری، زینب السادات، ۱۳۹۴، تحول ماهیت قدرت در عصر فراصنعتی بررسی دیدگاه تافلر، نشریه علوم خبری، شماره ۱۶
• Cockerham William .2005. “Health Lifestyle Theory And The Convergence Of Agency And Structure.” Journal Of Health And Social Behavior 46:51-67
• Batuhan Keskin (2018): Van Dijk, Poell, and de Wall, The Platform Society. Public Values in a Connective World (2018) (03).
• van Dijk, J. J. A. (1999): The network society. Social aspects of new media / Jan van Dijk ; translated by Leontine Spoorenberg. London: Sage

پی‌نوشت:

[۱] synergy