اینترنت به عنوان شبکه‌ای از شبکه‌ها شناخته می‌شود که حاصل جمع صدها هزار شبکه از اتصال صدها میلیون رایانه است. در اواخر دهه ۱۹۶۰ که اولین اجرای آزمایشی [۱]ARPANET انجام می‌شد، شبکه‌های ارتباطی مانند پست و تلفن در اکثر کشورها در اختیار دولت‌ها بود و حاکمیت بر آن به طور مستقیم توسط دولت‌ها انجام می‌گرفت؛ لذا در مورد مسائل بین‌المللی شبکه‌هایی مثل تلفن نیز دولت‌ها در کمیسیون‌هایی در ITU که یکی از سازمان‌های فرعی سازمان ملل متحد است بحث و بررسی انجام می‌دادند و توافق‌های دوجانبه و چندجانبه امضا می‌کردند. اما در مورد اینترنت اصلا چنین اتفاقی رخ نداد. این پروژه که در ابتدا در دانشگاه‌ها و مراکز علمی و زیر نظر وزارت دفاع آمریکا شکل گرفت در اوایل دهه ۹۰ میلادی از جانب بسیاری از کارشناسان تلفن به عنوان یک اسباب بازی دانشگاهی که به زودی از بین خواهد رفت شناخته می‌شد، اما در عمل و پس از توسعه و تکامل به ابزاری بین‌المللی، غیرمتمرکز و متشکل از شبکه‌ها و زیرساخت‌های گوناگون تبدیل گشت که مسأله حاکمیت و حکمرانی بر آن به یکی از چالش‌های جدی در سطح جهان تبدیل شد. (Hofmann, 2007)
از آن جا که اینترنت در ابتدا در [۲]DARPA و زیر نظر وزارت دفاع آمریکا شکل گرفته بود و مسائل فنی آن به طور کامل زیر چتر ایالات متحده رشد کرده بود، طی فرآیندی اداره بخش‌های فنی مانند تخصیص IP، تدوین پروتکل و سیستم نام دامنه به شرکتی خصوصی به نام [۳]ICANN که در ابتدا تماماً و مشخصاً ذیل تصمیمات آمریکا و وزرات بازرگانی آن فعالیت می‌کرد، سپرده شد. البته در سال ۲۰۱۶ مدیریت آیکن به شکل ظاهری از وزارت بازرگانی به صورت چندذی‌ربطی[۴] و مستقل از آمریکا درآمد. (زیبنده, ۱۳۹۷) به این معنا که در تصمیم‌گیری برای نظارت و کنترل بر بخش‌های فنی -که البته دیگر نمی‌توان مسائل زیر نظر این مؤسسه را به دلیل گسترش اینترنت صرفاً فنی و بدون آثار اجتماعی دانست؛ زیرا علاوه بر دولت‌ها، شرکت‌های خصوصی و جامعه مدنی نیز حضور دارند و شرایط طوری رقم خورده که حتی قدرت بخش خصوصی از دولت در این زمینه فراتر رفته و دیگر مثل گذشته فقط این دولت‌ها نیستند که در سلسله مراتب، تصمیماتی را بر سیاست‌های کلان اینترنت مانند پست یا تلفن اعمال می‌کنند. در ساختار جدید (سازمان دولتی نمونه سامان, ۱۴۰۱)
قبل از توضیح حکمرانی آیکن نیاز است اندکی در مورد حکمرانی اینترنت به شکل کلی بررسی انجام پذیرد. دو دیدگاه نسبت به حکمرانی اینترنت وجود دارد؛ یکی رویکرد مضیّق است که توسط ایالات متحده دنبال می‌شود و دیگری رویکرد موسّع است. در رویکرد مضیّق حکمرانی اینترنت صرفاً فنی دیده می‌شود و شامل سیاست‌های مربوط به هماهنگی جهانی در خصوص اسامی، پروتکل‌ها و سیستم نام دامنه‌ها که امور مربوط به آیکن است، می‌باشد. اما در رویکرد موسّع، حکمرانی اینترنت منحصر در امور فنی-زیرساختی نیست و شامل نظام‌های اجتماعی برآمده از اینترنت نیز می‌باشد؛ به عبارت دیگر نگاه اجتماعی به فضای مجازی دارد و آن را شامل ابعاد گوناگون PESTEL می‌داند. یکی از تعاریف معروف این رویکرد توسط کارگروه سازمان ملل متحد در خصوص حکمرانی اینترنت ([۶]WGIG) مطرح شده است: «حکمرانی اینترنت یعنی اصول، هنجارها، قواعد، آیین‌های تصمیم‌گیری مشترک و برنامه‌هایی که منجر به شکل‌گیری، تحول و استفاده از اینترنت می‌گردد.» (Hofmann, 2007)
در مورد حکمرانی آیکن هر چند در نظر ایده جذاب و مورد پسندی در سطح جهان است؛ اما در عمل موفق نبوده و ایرادات زیر بر آن وارد شده است:
- نخست اینکه نمی‌توان تمام ذی‌ربطان را شناسایی کرده و به تمام آن‌ها فرصت‌های یکسان داد؛ زیرا بدیهی است که ذی‌ربطان از حیث قدرت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی یکسان نیستند و در نتیجه شرکت‌های بزرگی مانند آلفابت و متا به راحتی دیگر شرکت‌ها و دولت‌های ضعیف را در خود هضم خواهند کرد و همچنان به تسلط خود و اجرای پیشنهادات منحصرانه خود ادامه می‌دهند.
- نسخه حکمرانی چندذی‌ربطی با حکومت‌هایی که دارای دموکراسی پیشرفته هستند، تناسب دارد. در کشور‌هایی که دموکراسی بسط نیافته و مستقر نشده است، ذی‌ربطان غیردولتی اصلا نمی‌توانند در طراحی سیاست‌ها و اصول مداخله کنند.
- فرایند حکمرانی چندذی‌ربطی بسیار کند و پرهزینه است؛ چراکه هر چه تعداد ذی‌ربطان و تنوع دیدگاه‌ها افزایش پیدا کند دست یافتن به اجماع دشوارتر می‌شود و همان طور که می‌دانیم فضای اینترنت نیز دارای ذی‌ربطان متنوع و متکثری در سطح بین المللی است. لذا در عمل باز هم یک نظر خاص توسط مجموعه ثروتمندتر یا قدرت برتر به عمل می‌انجامد.
- این فرایند باعث کاهش قدرت دولت و قدرت یافتن جامعه مدنی و بخش خصوصی می‌شود تا جایی که آن‌ها می‌توانند انقلاب‌هایی در برخی کشورها ایجاد نمایند. به عبارتی مسیر به سمت ایجاد «دولت توخالی» میسر می‌شود. (فیروزآبادی, ۱۳۹۹)
علاوه بر این مشکلات در اجرایی شدن حکمرانی چندذی‌ربطی آیکن در کشورهای مختلف، شاهد دخالت ایالات متحده در تصمیم‌گیری این سازمان نیز بوده‌ایم؛ این امر باعث شده بارها کشورهای مختلف جهان به اعمال یکطرفه سیاست‌های آمریکا بر اینترنت اعتراض نمایند. (زیبنده, ۱۳۹۷) البته این دخالت تا قبل از سال ۲۰۱۳ که اسنودن افشاگری‌هایی علیه جاسوسی‌های ایالات متحده برملا کرد مشهودتر بود اما پس از آن، دولت آمریکا با یک ترفند تاکتیکی و یک عقب‌نشینی ظاهری اعلام کرد به نظارت خود بر ICANN پایان خواهد داد و آن را به ذی‌ربطان خود در سطح جهان خواهد سپرد؛ اما آنچه پس از چند سال روند انتقال حکمرانی صورت گرفت مشارکت دولت‌ها نبود بلکه مشاوره تصنعی و غیرالزام‌آور دولت‌ها خطاب به هیئت مدیره آیکن بود. در واقع آمریکا از این طریق به حکمرانی پشت‌پرده و واقعی خود تحت پوشش مشارکت دولت‌ها مشروعیت بخشیده و این روند کماکان ادامه دارد. (فیروزآبادی, ۱۳۹۹) این ادعا از ساختار جدید آیکن مشخص است. زیرا در ساختار جدید، آیکن دارای ۲۲ عضو هیئت مدیره است که ۱۵ عضو دارای رای و ۷ عضو آن فاقد حق رأی هستند کهبررسی نحوه انتخاب اعضای هیئت مدیره نشان می‌دهد که انتخاب اعضا عملاً توسط آمریکا انجام می‌شود و دیگر کشورها حق انتخاب اعضای موثر هیئت مدیره را ندارند. از طرف دیگر همان‌طور که در ادامه بیان می‌شود ایالات متحده آمریکا با رایزنی‌ها و اقدامات خود در مجامع بین‌المللی مانع رأی آوردن و اجرای طرح‌های جایگزین گشته است.
وجود مشکلات مطرح شده، این فرایند همچنان توسط برخی سازمان‌ها مانند سازمان همکاری اقتصادی و توسعه ([۷]OECD) و گروه جی هشت ([۸]G8) و دولت ایالات متحده آمریکا حمایت می‌شود. ولی با توجه به موارد مطرح شده و همچنین اتفاقاتی که در سال‌های مختلف رخ داد و نیاز به تصمیم‌گیری جهانی در این زمینه شد، فشارها برای انتقال قدرت تصمیم‌گیری از آیکن به طرح‌های جایگزین آغاز گشت که در یادداشت بعد به مرور برخی از آن‌ها می‌پردازیم. به عبارت دیگر در یادداشت بعدی به بررسی دیگر تلاش‌ها و طرح‌های ارائه شده برای حکمرانی اینترنت در سطح جهان خواهیم پرداخت.
پی‌نوشت‌ها:
[۱] مخفف سازمان پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته شبکه (Advanced Research Projects Agency Network) اولین شبکه سوئیچیگ بسته‌های اطلاعات در دنیا بود و پس از مدتی تبدیل به اینترنت جهانی شد. بودجه مالی این شبکه در ابتدا توسط سازمان پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته دفاعی (آرپا، بعداً دارپا) در وزارت دفاع ایالات متحده آمریکا تأمین شد که از این پروژه در دانشگاه‌ها و آزمایشگاه‌های تحقیقاتی در ایالات متحده آمریکا استفاده شود. سوئیچیگ بسته‌های اطلاعات در آرپانت بر اساس طرحی از دانشمند بریتانیایی دونالد دیویس و لارنس رابرت از آزمایشگاه لینکلن بود.
[۲] Defense Advanced Research Projects Agency
[۳] Internet Corporation for Assigned Names and Numbers
[۴] Multi-stakeholder
[۵] کمیته مشورتی دولتی (GAC) : کمیته مشورتی دولتی آیکن یک کمیته مشورتی است که متشکل از نمایندگانی از دولت‌ها و اقتصادهای مستقل شناخته شده در مجامع بین المللی است و معمولاً در ظرفیت اعضای ناظر خود شامل سازمان‌های دولتی چندملیتی و سازمان‌های تشکیل شده به واسطه معاهده های بین المللی ار جمله تمامی آژانس های سازمان ملل با منافع مستقیم در حکمرانی اینترنت جهانی مانند ITU، یونسکو و WIPO می باشد. (سازمان دولتی نمونه سامان, ۱۴۰۱)
[۶] Working Group on Internet Governance
[۷] Organisation for Economic Co-operation and Development
[۸] گروه جی هشت از هشت کشور صنعتی جهان تشکیل شده‌است که حدود ۶۵% اقتصاد جهان را در دست دارند. سران کشورهای این گروه هر ساله یک گردهمایی مشترک با هم دارند. کشورهای فرانسه، آلمان، ایتالیا، بریتانیا، کانادا، ایالات متحده آمریکا و ژاپن و روسیه این هشت کشور را تشکیل می‌دهند.
منابع:
Hofmann, J. (2007). Internet Governance: A Regulative Idea in Flux. Icfai university press, 74-108.
Kruger, L. g. (2016). Internet Governance and the Domain Name System: Issues for Congress. Washington, D.C.: Congressional Research Service.
آزادی احمدآبادی, ج., زیبنده, ح., برقعی, س., & فتحعلی, س. (۱۳۹۸). آشنایی با مسائل خط مشی فضای مجازی(سطح مقدماتی). تهران: مرکز رشد دانشگاه امام صادق(علیه السلام).
دفتر فضای سایبر و سیاست دیجیتال. (۱۴۰۱, اردیبهشت ۲۹). اعلامیه‌ای برای آینده اینترنت؛ مرور بیانیه آمریکا در مورد آینده اینترنت از منظر غرب. بازیابی از زاویه: https://zaviehmag.ir/reports/%d8%a7%d8%b9%d9%84%d8%a7%d9%85%db%8c%d9%87-%d8%a2%db%8c%d9%86%d8%af%d9%87-%d8%a7%db%8c%d9%86%d8%aa%d8%b1%d9%86%d8%aa/
زیبنده, ح. (۱۳۹۷, مرداد ۲۰). رژیم حکمرانی اینترنت. بازیابی از سپهرا: https://cpolicy1.rushd.ir/727/%d8%b1%da%98%db%8c%d9%85-%d8%ad%da%a9%d9%85%d8%b1%d8%a7%d9%86%db%8c-%d8%a7%db%8c%d9%86%d8%aa%d8%b1%d9%86%d8%aa/
سازمان دولتی نمونه سامان. (۱۴۰۱, بهمن ۱۶). کمیته مشورتی دولتی. بازیابی از سازمان دولتی نمونه سامان: https://template70.saman360.com/s/mfavIN
سلطانی, ن. (۱۳۹۶). راهبردهای بین المللی روسیه در حوزه امنیت اطلاعات. مطالعات سیاست خارجی تهران.
فیروزآبادی, س. (۱۳۹۹). درآمدی بر حکمرانی فضای مجازی. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (علیه السلام).
میرعمادی, ط. (۱۳۹۵). ارزیابی سیاست ایران در قبال نهاد تنطیم‌گر فضای بین المللی تبادل اطلاعات (آیکن). فصلنامه علمی – پژوهشی سیاستگذاری عمومی, ۹-۲۹٫
وکیل, ا., & نوروزپور, ح. (۱۳۹۹). حکمرانی چندذینفعی اینترنت و حقوق بین الملل: مفاهیم رایج یا رویکردی نوین. فصلنامه پژوهش حقوق عمومی, ۱۰۷-۱۴۱٫
