جهان های اجتماعی و فضای مجازی

مقدمه

امروزه فضای مجازی، بستری جدیدی را برای ارتباطات میان انسان ها و هم چنین بین جوامع انسانی فراهم آورده است و در واقع این بستر، نظام روابط میان فرهنگ های گوناگون را دچار تحول ماهوی و اساسی کرده است.این ارتباطات جدید در بستر نوپدید فضای مجازی، موجب تداخل بین فرهنگی و هم چنین شکل گیری جریان خاصی از انتقال اطلاعات و محتوا میان انسان ها گشته است که آثار و پیامدهایی را برای فرهنگ های مختلف به همراه داشته است.

با توجه به این آثار و پیامدها، شناخت ماهیت و کارکردهای فضای مجازی و رابطه آن با زندگی اجتماعی انسان ها، یک ضرورت و اولویت مهم را برای اندیشمندان جامعه اسلامی ایجاد می کند تا با بررسی دقیق و عمیق این پدیده اجتماعی از تهدیدهای آن برای زندگی اجتماعی جلوگیری کرده و حداکثر استفاده را از فرصت های آن فراهم آورند.

در این میان، حجه الاسلام و المسلمین جناب آقای حمید پارسانیا از جمله اندیشمندان و متفکران علوم اجتماعی هستند که این اهمیت را درک کرده و وارد نظریه پردازی در حوزه رابطه زندگی اجتماعی انسان و فضای مجازی شده اند. ایشان در حوزه دانش اجتماعی و فلسفه آن دارای نظراتی بدیع که این نظرات در کتاب « جهان های اجتماعی » منعکس شده است و هم چنین اخیرا با تکیه بر نظریه دانش اجتماعی مطرح شده در کتاب مذکور به تبیین رابطه میان حیات اجتماعی انسان و فضای مجازی پرداخته اند.

جهان های اجتماعی

هر شاخه ای علوم اجتماعی لاجرم دارای مبانی فلسفی خاصی در حوزه های هستی شناسی، معرفت شناسی، انسان شناسی، ارزش شناسی و روش شناسی است که نظم و پارادایم حاکم بر آن شاخه از علوم اجتماعی را شکل می دهد. این مبانی فلسفی علوم اجتماعی، گاه در قالب دوگان های گوناگون در فلسفه علوم اجتماعی آشکار می شوند که پذیرش هر یک از این دوگان ها توسط مکاتب علوم اجتماعی، علم اجتماعی متناسب با آن مبانی و دوگان ها را فراهم می آورد.

علوم اجتماعی اسلامی نیز جهت تحقق نیازمند فلسفه علوم اجتماعی اسلامی و تبیین نظر مکتب اسلام در مورد هر یک از مبانی ۵ گانه بالا است. نظریه ” جهان های اجتماعی ” مبتنی بر حکمت متعالیه صدرایی به این نیاز پرداخته و درواقع پاسخ های نظریه اجتماعی صدرایی را به مبانی و دوگان های فلسفی مطرح می کند.

در نظریه اجتماعی صدرایی ، ویژگی متمایز کننده انسان آگاهی و اراده بوده[۱] و اینکه انسان عموما دارای کنش های قصدی و معنادار است و جهان اجتماعی انسان حاصل اتحاد معنایی انسان ها می باشد. بنابراین در این نگاه، جهان های اجتماعی دارای هویت معنایی هستند و رویکرد حکمت متعالیه به علوم اجتماعی، جنبه ای تفسیری دارد[۲] و اما آنچه که نقطۀ عطف و جدایی حکمت متعالیه از دیگر مکاتب فلسفی چون پدیدار شناسی است، ظرف ثبوت معنا یا به عبارت دیگر، ظرف تحقق نظام های معنایی[۳] است.  نقطۀ عطف را باید در نوع نگاه به نردبان افلاطونی جست وجو کرد. حکمت متعالیه، نردبان افلاطونی را به همان صورت عمودی می پذیرد؛ از این رو، واقعیت و هستی را واجد عوالم سه گانه ای همچون طبیعت، برزخ و عقل، که در طول یکدیگر قرار دارند، می داند و انسان نیز مانند عالَم هستی، واجد این عوالم سه گانه است که به مدد حرکت جوهری، این عوالم را یکی پس از دیگری می پیماید. انسان، یا به نظام معنایی توحیدی دست مییابد و در پرتو آن، ساختارهای اجتماعی خود را سامان میدهد و جامعه فاضله را در تاریخ خود محقق می سازد یا با اعراض از آن، سپهر معنایی دیگری را ایجاد کرده  و جوامع غیر فاضله را وارد تاریخ می کند.

جهان های اجتماعی و فضای مجازی

ظهور فضای مجازی ظرفیت هایی را برای مواجهه نظام های معنایی مختلف و تشکیل جهان های اجتماعی جدید را در اختیار انسان قرار داده است. فضای مجازی به عنوان یکی از ابزارهای انتقال معنا مانند خط ، شبکه پست و …دارای مختصات و آثاری است. از جمله مهمترین مختصات فضای مجازی می توان به موارد زیر اشاره کرد :

• فرامکانی ( از جا کندگی )
• فرازمانی
• سرعت
• نظام شبکه ای ارتباطات
• …

با توجه به ویژگی های فوق، فضای مجازی بستری را برای مواجهه و تداخل فرهنگ ها و نظام های معنایی فراهم آورده و نتیجه این مواجهه فرهنگی ، می تواند منجر به تضعیف بعضی از فرهنگ ها و تقویت و گسترش فرهنگ های دیگر شود. در واقع نوعی جنگ فرهنگ ها ، معانی و هویت ها شکل می گیرد که در این جنگ، فرهنگ ها و هویت هایی که آمادگی لازم را برای این مواجهه نداشته باشند، دچار نابودی یا استحاله می شوند.

از طرف دیگر مختصات خاص این ابزار ارتباطی و نوع نزاع فرهنگی و هویتی که در فضای مجازی شکل می گیرد، این اقتضا را ایجاد می کند که راهکار مناسب تبلیغ و تقابل معنایی ، صرفا صناعت برهان نیست ، بلکه باید از صناعات جدل ، مغالطه ، خطابه و شعر نیز حتما استفاده شود تا در این مواجهه فرهنگی ، دچار افول نشویم.[۴] [۵]به بیان دیگر، فضای مجازی تحول اساسی در چیستی و ماهیت نظام ارتباطات میان انسان ها ایجاد کرده است که اقتضای این ماهیت جدید، تغییر در چگونگی نظام ارتباطات و روش های تبلیغ است.

 

منبع

یادداشت فوق برگرفته از بیانات حجت الاسلام دکتر حمید پارسانیا در کارگاه آموزشی جهان های اجتماعی و فضای مجازی مورخ ۱۴ اسفند ۱۳۹۶ است که در پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات برگزار گردید.

پی نوشت

[۱] البته بعضی از شاخه های مکتب فلسفی اگزیستانسیالسیم نیز به دو ویژگی آگاهی و اراده در انسان توجه ویژه داشته اند.

[۲] تفسیری بودن حکمت صدرایی، به معنای توجه این فلسفه به فهم کنش های معنادار و قصدی انسان در کنار تبیین علت های موثر بر کنش و نقد آن ها است و با مکتب تفسیری رایج در فلسفه غرب تفاوت دارد. رویکرد حکمت صدرایی در مقایسه با مکاتب فلسفه علوم اجتماعی، رویکردی تفسیری – انتقادی را دارد.

[۳] نظامهای معنایی همان سپهرهای معنایی اند که پس از تنزل در فعل و کنش انسانی، ساختارها، نمادها و ارتباطات انسانی را شکل میدهند. این ساختارها و نمادهای انسانی، نقشِ اعداد را برای پیوستن افراد انسانی به نظامهای معنایی ایفا میکنند. انسانی که به تازگی متولد میشود، به دلیل تولدش در جهان اجتماعی خاصی، در خلال ساختارهای اجتماعی و نمادهای انسانی قرار میگیرد که قوای شناختی و حرکتی او را متناسب با آن سپهر معنایی مهیا میسازد و به فعلیت میرساند که در زبان جامعه شناسان، به جامعه پذیری معروف است. البته همین انسان متولدشده، ظرفیتی وجودی به نام فطرت دارد که او را به نظام معنایی توحیدی راهنمایی میکند و در صورت محجوب ماندن فطرت، انسان را به اضطراب هایی مبتلا میسازد تا با گسستن و عبور از نظام معنایی موجود بتواند در ذیل نظام معنایی توحیدی قرار گیرد.

 

[۴] استدلال غیر مباشر بر اساس مواد و مقدمات به کار رفته در آن به پنج صناعت تقسیم می شود. این صناعات ( صناعات خمس ) عبارت اند از : برهان ، جدل ، مغالطه ، خطابه و شعر . این تقسیم به صورت زیر قابل تبیین است :

• استدلال مفید تصدیق نیست ؛ شعر
• استدلال مفید تصدیق است.
  • افاده تصدیق جازم نمی کند ؛ خطابه
  • افاده تصدیق جازم می کند.
    • اعتبار حق نشده است ؛ جدل
    • اعتبار حق شده است.
      • واقعا منطبق بر حقیقت نیست ؛ مغالطه
      • واقعا منطبق بر حقیقت است ؛ برهان

[۵] برای مطالعه بیشتر در مورد « صناعات خمس » به کتاب کلیات علوم اسلامی ( منطق و فلسفه ) ، شهید مطهری ^{رحمه الله} مراجعه شود.