تأملی بر قدرت فیزیکی و قدرت سایبری؛ مقایسه‌ای بر مختصات مفهوم قدرت در دوران مدرن و پست‌مدرن

چاپ این صفحه

مقدمه

فضای مجازی به عنوان یکی از پدیده‌­های دوران پست مدرن برآیند نظام­های اجتماعی حاصل از تعامل کابران بر بستر شبکه‌­های اطلاعاتی و ارتباطی است. نظام‌­های اجتماعی فضای مجازی در امتداد فعّال نظام‌­های اجتماعی فضای واقعی یا فیزیکی شکل گرفته­‌اند. به بیانی دیگر می­‌توان فضای فیزیکی را منشاء شکل­‌گیری فضای مجازی دانست و از این جهت فضای فیزیکی بر فضای مجازی اثرگذار است. زیرساخت‌های فنی – ارتباطی به علاوه کاربرانی که در فضای واقعی زندگی می‌کنند از مهمترین عوامل فیزیکی هستند که بر فضای مجازی تاثیر می‌گذارند. از طرف دیگر رابطه فضای مجازی با فضای فیزیکی صرفاً یک رابطه منفعل و تاثیرپذیر نبوده بلکه این فضای جدید نیز بر فضای واقعی مؤثر است. بنابراین یک رابطه دوسویه و فعّال میان فضای واقعی و مجازی وجود دارد که از آن به امتداد فعّال یاد شده است. بر این اساس بسیاری از مسائل کلیدی فضای واقعی مانند دولت، امنیت، قدرت، نظارت، مشارکت، عدالت، آزادی، مالیت و مالکیت، قلمرو و مرز و غیره که در مدیریت نظام‌های اجتماعی تعیین‌کننده هستند در فضای­ مجازی نیز قابلیت تحقیق و تحقق را داشته و با مابه‌ازای واقعی خود در یک رابطه متقابل فعال قرار دارد تا آنجا که مفهوم‌پردازی و مواجهه با این مسائل باید به صورت یکپارچه صورت بگیرد؛ به عنوان مثال امنیت جمهوری اسلامی به صورت یکپارچه شامل امنیت فضای واقعی و فضای ­مجازی فهم و مدیریت گردد.

همان‌طور که بیان شد، از گذشته تا به امروز یکی از مسائل کلیدی در حکمرانی جوامع، مسئله قدرت است. این موضوع می­‌تواند در همه سطوح فردی، خانوادگی، اجتماعی، حکومتی، منطقه­ای، بین­‌المللی و جهانی مورد بررسی قرار گیرد. محل بحث یادداشت حاضر تبیین و مقایسه مفهوم قدرت در دوران مدرن و پست‌­مدرن بوده که عامل تمایز­دهنده آنها توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات و فضای ­مجازی و با اندکی تسامح انقلاب چهارم صنعتی است. از این رو از قدرت در دوران مدرن با عنوان قدرت در فضای واقعی و از قدرت در دوران پست­‌مدرن با عنوان قدرت در فضای ­مجازی یاد شده است.

قدرت در فضای واقعی(مدرن)

قدرت، مفهوم اساسی نظریه جدید سیاسی است. به عقیده برخی محققان علوم سیاسی متعارف، علم سیاست، علم کسب، حفظ، تقویت و نمایش قدرت است.[۱] دشوار است که بتوان تعریف دقیقی از قدرت ارائه کرد ولی ماحصل اکثر تعاریف بیان شده برای قدرت نشان می‌­دهد که «قدرت رابطه‌ای میان مجموعه‌ای از بازیگران است که در آن رابطه برخی از بازیگران توانایی اثرگذاری بر اراده سایر بازیگران را داشته، به گونه­‌ای که این اثرگذاری در رفتار بازیگران آشکار باشد. همچنین برای مفهوم قدرت و یا به تعبیر دقیق‌تر رابطه قدرت، انواع، منابع، سازوکار و ابزار تحقق و آثار و پیامدهایی در ادبیات دانش سیاسی بیان شده است که در حال حاضر به برخی از آن ها اشاره گذرایی می شود. با دقت در تعریف قدرت معلوم می‌شود که تفاوتی در تعریف قدرت در فضای واقعی و فضای مجازی وجود نداشته و عمده تفاوت‌ها به انواع، منابع، سازوکارها و ابزار تحقق و آثار و پیامدها باز می­‌گردد. از جمله  اندیشمندان حوزه قدرت در دوران مدرن می­‌توان به آثار هابز اشاره کرد. یکی از تقسیم‌بندی­‌های مشهور از قدرت که بیشتر بر سازوکارهای اعمال قدرت و نفوذ استوار است، تقسیم قدرت به قدرت سخت و قدرت نرم است. قدرت سخت بر سازوکارهای اجبار، تهدید و ترغیب و قدرت نرم بر سازوکارهای اقناع، اشتیاق و پذیرفته‌شدن قانونی با اقتدار تمرکز دارد. بر این اساس در دوران مدرنیته تکیه اصلی بر قدرت سخت و به ویژه قدرت نظامی دولت‌­ها بوده و به سایر انواع و منابع قدرت توجه جدی نشده است. اگر چه استفاده از قدرت اقتصادی و تطمیع و حتی قدرت برخی رسانه‌های سنتی و جمعی و ایجاد اقناع در دوران مدرنیته نمونه‌هایی داشته است ولی محوریت با قدرت سخت و نظامی بوده است.

همچنین ساختار قدرت در دوران مدرنیته اولاً عمودی و سلسله مراتبی(از بالا به پایین)، ثانیاً به شکل قدرت­‌های کلان و فاصله رأس و قاعده هرم قدرت در جامعه زیاد و ثالثاً به صورت متمرکز، منظم، هم جهت و سازمان‌پایه بوده است. در همین راستا عمده تهدیدهای متوجه قدرت­‌ها در دوران مدرن از نوع تهدیدهای متقارن یا مماثل (هم جنس) است. از منظر انسان‌­شناسی و رابطه میان قدرت مدرن و انسان نیز، انسان‌­ها سوژه قدرت بوده و عاملیت و فاعلیت انسان­‌ها در روابط و ساختارهای قدرت تأثیر­گذار بوده است. همچنین قدرت‌­های مدرن بیشتر قدرت‌­های ملی و محلی و در محدوده دولت – ملت‌­ها تعریف و پیگیری می‌­شدند.

قدرت در فضای مجازی(پست مدرن)

همان­طور که بیان شد، تعریف قدرت در فضای واقعی و مدرن با فضای مجازی و پست­‌مدرن تفاوت نداشته و هر دو بر تونایی اثرگذاری بازیگر الف بر اراده و رفتار بازیگر ب اشاره دارد به گونه‌ای که اگر اثر و تحمیل بازیگر الف نبود، بازیگر ب اقدام به چنین رفتاری نمی­‌کرد. از جمله اندیشمندان قدرت در دوران پست­‌مدرن و فضای ­مجازی می­‌توان به «تافلر، نای، کاستلز و فوکو» اشاره کرد. در فضای­ مجازی بر خلاف فضای واقعی، بر قدرت نرم و منابع آن تأکید شده و اعمال اراده از طریق سازوکارها و ابزار اقناع، زیرکی، اشتیاق، پذیرفته شدن و جهت‌دهی ذهنیت­‌ها و افکارعمومی دنبال می‌­شود. از این رو برخلاف فضای فیزیکی که فقط قدرت­‌های بزرگ از لحاظ نظامی و اقتصادی توانایی اثرگذاری بر قدرت­های کوچک را داشتند؛ قدرت­‌های کوچک نظامی و اقتصادی نیز از طریق تأمین منابع قدرت نرم امکان اعمال قدرت پیدا کرده­‌اند. بدین‌جهت بخش قابل توجهی از تهدیدهای متوجه قدرت‌­ها در دوران پست مدرن از نوع تهدیدهای نامتقارن یا غیرمماثل(غیر هم‌جنس) است. علاوه بر این قدرت نرم در عصر فضای­ مجازی خود به دو نوع قدرت نرم – سخت و نرم – نرم  تقسیم می­‌گردد. دو عامل ۱- ابزار اثرگذاری و ۲- کیفیت اثر و نتیجه، دو قدرت نرم – سخت و نرم – نرم را شکل می­‌دهند. به عنوان مثال در حمله سایبری به یک کشور که موجب تخریب زیرساخت‌های آن شده از ابزار نرم استفاده گردیده است ولی اثرات سختی را در پی خواهد داشت که از آن به قدرت نرم-سخت تعبیر می­شود. همچنین در دوران پست‌­مدرن به جای تأکید بر یکی از منابع قدرت مانند قدرت نظامی به توسعه و ترکیب منابع و ایجاد قدرت ترکیبی شامل منابع اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی، سایبری، سکویی و غیره توجه شده است.

با فراگیری فضای مجازی در دوران پست ­مدرن، ساختار قدرت اولاً افقی و شبکه‌­ای (از پایین به بالا)، ثانیا به شکل قدرت‌های خرد[۲] و فاصله رأس و هرم قدرت در جامعه کم و ثالثاً غیرهم‌جهت، نامتمرکز(آنارشی) و پراکنده شده است. توضیح بیشتر آنکه در دوران پست‌مدرن گفتمان حاضر در دنیا شبکه‌­ای، خدماتی و افقی شدن است. البته در این روند، ساختارهای هرمی افقی‌­تر می­شود اما دولت­‌ها در صورتی که ظرفیت­‌های حکمرانی خود را حفظ، به روز و تقویت کرده باشند، عمودی­‌تر می­شوند. در واقع نقش دولت افقی‌­تر می­‌شود ولی در عین حال با حفظ ظرفیت دولت و توخالی نشدن، نفوذش در جامعه تا سطح شهروندان و مشارکت آن­ها، از طریق نظام تنظیم‌­گری و سایر نظام­‌های حاکمیتی پیش می­‌رود. توضیح بیشتر آنکه در روند توسعه فضای مجازی، فاصله هرم قدرت میان دولت و مردم کاهش یافته و ساختارها افقی‌تر می شوند. در این شرایط قدرت‌مند شدن بازیگران مختلف، اگر دولت‌ها نتوانند قدرت اعمال اراده خود را با سازوکارهای جدید حفظ و تقویت کرده و بر نظام‌ها و سازوکارهای قبلی باقی بمانند، تبدیل به دولت توخالی شده و قدرت اعمال اراده و تبعیت بازیگران مختلف جامعه را از دست می‌دهند.

در فضای ­مجازی بازیگران خرد، قدرت، صدا و توانایی اثرگذاری و اعمال اراده پیدا کرده‌‏اند که تولید محتواهای کاربرمحور(UGCs) توسط رسانه­‌ها، خبرنگاران، مجموعه­‌های آموزشی و مشاوره‌ای و کاربران نمونه­‌ای از آن است. با توجه به ماهیت و معماری فضای ­مجازی این ظرفیت وجود دارد که قدرت‌­ها به سمت جهات مختلف ، عدم تمرکز و پراکندگی پیش روند ولی رویکرد غربی و آمریکایی در حکمرانی فضای ­مجازی با ایده و نظریه حکمرانی پلتفرمی در جهت جمع آوری، هم جهتی، تمرکززایی و پراکندگی زدایی از قدرت­های خرد پیش رفت و در حال حاضر سکوهایی با جمعیت‌­های میلیونی و میلیاردی را در سراسر جهان به مثابه قلمروهایی نوین با حاکمیت مالکان سکوها و ارزش­های مطلوب غربی ایجاد کرده است. از منظر انسان‌شناسی و رابطه میان قدرت پست مدرن و انسان نیز، انسان‌­ها ابژه قدرت بوده و عاملیت و فاعلیت انسان­ها در روابط و ساختارهای قدرت از بین رفته و هضم شده است. مشارکت انسان­ها در فضای ­مجازی مشارکتی از روی آگاهی و اراده خویشتن نبوده و آزادی ایشان تحت تاثیر تنوع­‌های زیاد در گزینه­‌های محدود ولی جذاب غرب سلب شده است. هم­چنین «قدرت» در دوران پست‌­مدرن بین‌­المللی و جهانی بوده و محدود به ملت‌­ها و منطقه‌­ها نمانده است تا آن جا که برخی محققان جهانی بودن را از خصایص ذاتی فضای ­مجازی بیان کرده‌اند. در دوران مدرنیته مفهوم قدرت بیشتر با مفهوم حکومت و حاکمیت مربوط بود، اما با توسعه فناوری­های حاکمیت و نظارت گریز مانند بلاک چین قدرت در فضای­ مجازی حاکمیت و مرکز گریز شده است.

پی‌نوشت‌ها:

[۱] این دیدگاه که علم سیاست با مفهوم قدرت تعریف شود، در غرب سنتی و آراء ارسطو و افلاطون نیز سابقه نداشته و محل نقد برخی از اندیشمندان علوم سیاسی قرار گرفته است. ایشان مفهوم محوری علم سیاست را سعادت دولت و مردم در مقابل قدرت دولت و مردم مطرح کرده اند.

[۲] Micro Power

منابع

1. اسکندری، محمد حسین و دارابکلائی(۱۳۹۱) پژوهشی در موضوع قدرت. قم : پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
2. فوکو، میشل(۱۴۰۱) مراقبت و تنبیه. تهران : نشر نی.
3. فیروزآبادی، سید ابوالحسن و همکاران(۱۴۰۰) ایران دیجیتال. تهران: انتشارات پژوهشگاه فضای مجازی.
4. فیروزآبادی، سید ابوالحسن(۱۳۹۹). درآمدی بر حکمرانی فضای مجازی. تهران: دانشگاه امام صادق ^{علیه‌السلام}.
5. فیروزآبادی، سید ابوالحسن(۱۳۹۹). تحولات عصر فضای مجازی. تهران: دانشگاه امام صادق ^{علیه‌السلام}.
6. فیروزآبادی، سید ابوالحسن(۱۳۹۷). فضای مجازی و تحولات آن، مشهد: به نشر(انتشارات آستان قدس رضوی).
7. فیروزآبادی، سید ابوالحسن(۱۴۰۱) کلاس حکمرانی فضای مجازی. تهران: دوره دکتری دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق ^{علیه السلام}.
8. عالم، عبدالرحمن(۱۳۹۹) بنیادهای علم سیاست. تهران : نشر نی.
9. کاستلز، مانوئل (۱۳۹۳). قدرت ارتباطات، ترجمه حسین بصیریان جهرمی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
10. میر احمدی، منصور(۱۳۹۲) قدرت. تهران : دانشگاه امام صادق علیه السلام.
11. نای، جوزف(۱۳۸۷) قدرت نرم. محسن روحانی و مهدی ذوالفقاری، تهران : دانشگاه امام صادق علیه السلام .
12. نای، جوزف(۱۳۹۲) آینده قدرت. احمد عزیزی. تهران : نشر نی.
13. هیوود، اندرو(۱۳۹۳) مقدمه نظریه سیاسی. عبدالرحمن عالم. تهران : نشر قومس.
    

    نویسندگان:

    ۱٫ حسین بازگیر
    ۲٫ سیدامیررضا برقعی