مروری بر پیشینه، مفاهیم و چالش‌های اصلی اقتصاد فضای مجازی (۲)

در یادداشت گذشته به مرور تاریخچه و تعدادی از ویژگی‌های اقتصاد عصر فضای مجازی پرداختیم. در این یادداشت نیز به بررسی برخی ویژگی‌ها و تاثیرات این نوع اقتصاد و چالش‌های مرتبط با آن خواهیم پرداخت.

۳-۶٫جهانی بودن

در اعصار گذشته، جامعه هدف کالاها و خدمات یا در حد شهر و روستا و یا کشور و یک منطقه خاص بود؛ اما در عصر اطلاعات، جامعه هدف تمام جهان است و هر که دسترسی به شبکه جهانی داشته باشد، به عنوان جامعه هدف قرار می‌گیرد. (اسعدی, ۱۳۹۸)

۳-۷٫تمرکز بر امور غیر ملموس

در این عصر دیگر به اموری مانند خوراک و کالاهای مادی مانند پوشاک و خودرو و…  به طور خاص پرداخته نمی‌شود بلکه اموری غیرملموس مانند ایده‌ها، اطلاعات و ارتباطات مورد توجه قرار می‌گیرند و ارزشمندی بر اساس داشتن این شاخصه ها است. (اسعدی, ۱۳۹۸)

۳-۸٫ارتباط و به هم پیوستگی

اجزای نظام نوین اقتصادی به شدت به یکدیگر پیوسته‌اند و ارتباط دارند. که در ادامه و در بخش فناوری‌ها بیشتر به آن خواهیم پرداخت. (اسعدی, ۱۳۹۸)

۳-۹٫گسترش سیستم‌های خلاقیت و نوآوری

نوآوری یکی از عوامل تولید در اقتصاد فضای مجازی است که آن را از دیگر دوران‌های اقتصادی متمایز می کند. فضای مجازی فرصتی را ایجاد کرد که به توان با استفاده از نوآوری‌ها اولاً بازارهای قدیم را توسعه داد و آن را از اشباع خلاص نمود و ثانیاً بازارهای جدیدی را خلق کرد. این کار توسط استارتاپ‌ها شکل می‌گیرد. استارتاپ‌ها با ایده‌های نوآورانه و ایجاد بنگاه‌های خرد و متوسط به بزرگ شدن بازار و همچنین خلق بازارهای جدید کمک می‌کنند. این شرکت های نوپا در مراحل بعد، بتوانند به طور مناسب سرمایه های مخاطره آمیز را جذب نمایند و توسعه یابند، به شرکت های تک شاخ شده تبدیل می شوند و می توانند با سایر شرکت‌های بزرگ در سطح ملی و بین المللی رقابت کنند که البته این روند توسعه شرکت های نوپا تا تک شاخ ها با توجه به زمینه های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشورمان جای تامل بیشتر دارد. می توان روند گسترش نوآوری و ایجاد نظام اقتصادی جدید را در شکل زیر نیز نمایش داد. (فیروزآبادی، سید ابوالحسن, ۱۳۹۹)

شکل۱- روند توسعه نوآوری (اسعدی, ۱۳۹۸)

۳-۱۰٫عدم تعادل پایدار

از یک طرف نوآوری‌های فناورانه، همراه با رشد شبکه‌ها، یک سیستم زنده را خلق خواهند کرد که دارای ویژگی‌های درون‌زایی و رشد خواهد بود. از طرفی دیگر یکی از اصول مهم مدل‌سازی و تحلیل اقتصاد کلاسیک اصل تعادل و استعاره مکانیکی برای توسعه اقتصادی است. اما در نظام اقتصادی نوین نظریه‌های اقتصادی بایو[۱] با استعاره های زیستی مبنای مدل‌سازی اقتصادی در نظام جدید قرار می‌گیرند. از این رو با توجه به اینکه اقتصاد جدید دارای ویژگی پویایی و رشد مستمر و در نتیجه عدم تعادل پایدار بلند‌مدت است، جهت تبیین و کنترل آن باید به قواعد جدیدی اندیشید.

 

ویژگی‌های مذکور باعث شکل‌گیری نوع جدیدی از اقتصاد و بازار می‌شود که بر پایه یک شبکه[۲] دیجیتالی گسترده بنا شده است. در اقتصاد نوین تعدادی از مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان با هدف افزایش سود و با استفاده از فناوری به مبادله می‌پردازند؛ به این صورت که با استفاده از الگوریتم‌های شبکه‌ای در اقتصاد، این امکان فراهم می‌شود که تحلیل‌های مرتبط با تصمیم‌گیری، بر اساس شناسایی شباهت‌ها و تفاوت‌ها، پردازش و انجام شود. در نهایت با استفاده از روش‌های مختلف اقتصادی، مسأله بهینه‌یابی گشته و این تصمیم‌های بهینه در کاهش هزینه‌های انتخاب، تولید و توزیع موثر بوده و رفاه اقتصادی جامعه را افزایش می‌دهد.

یکی از نکات مهم نظام نوین اقتصادی عمل نکردن قواعد و اصول نظام اقتصاد کلاسیک است. به عنوان مثال در نظام اقتصاد کلاسیک با افزایش قیمت، از میزان تقاضا کاسته می‌شد اما در اقتصاد نوین، همراه با افزایش قیمت، مقدار تقاضا می‌تواند بر اساس ساختار بازار افزایش یابد. دلیل این اتفاق اثر مکمل در مصرف[۳] است. چرا که می‌توان بین اجزای شبکه دو کالا را با یکدیگر مصرف کرد. پس تقاضا برای این کالاها به یکدیگر وابسته می‌شود. مانند شبکه‌های مخابرات و تلفن. یا اینکه هر چه بیشتر محصولی تولید شود، افزایش هزینه نهایی تولید کاهنده خواهد بود. فلذا نظریه بازده نزولی[۴] که در اقتصاد کلاسیک مطرح بود دیگر جایگاهی ندارد. زیرا اقتصاد نوین به فناوری واکنش بیشتری نسبت به کمیابی نشان می‌دهد یعنی در اقتصاد فضای مجازی کمیابی ارزش محوری نیست و لذا برخی نظریات اقتصاد کلاسیک مرتبط با اصل کمیابی ناکارآمد محسوب می‌شوند. پس می توان نمودارهای زیر را برای اقتصاد نوین و اقتصاد سنتی رسم نمود. (اسعدی, ۱۳۹۸)

شکل۲- نمودارهای عرضه و تقاضا بر حسب مقدار و قیمت در اقتصاد کلاسیک و نوین

۴٫تاثیر اقتصاد فضای مجازی بر سه شاخص مهم اقتصادی

حال که اندکی در مورد ویژگی‌های نظام اقتصادی فضای مجازی و قواعد و قوانین جدید آن بحث کردیم برای فهم بهتر اثرات آن بر زندگی به سه شاخص مهم رشد اقتصادی، بهره وری و اشتغال تاثیر آن بر زندگی اجتماعی پرداخته می شود.

۴-۱٫تاثیر اقتصاد فضای مجازی بر رشد اقتصادی

در مورد تاثیر اقتصاد نوین بر رشد اقتصادی دیدگاه‌های متعددی وجود دارد که شرح و بسط هر کدام نیاز به مباحث مجزایی دارد. اما نگاه واقع بینانه‌تر و به عبارتی نگاه عمل گرایانه به فناوری[۵] بیان می کند که بخشی از اثرات اقتصادی فناوری می‌تواند موجب برتری سرمایه قابل دسترس و خرد در برابر نیروی کار شده و با تاثیر بر قدرت خرید، مصرف را تقویت کند. همچنین به دلیل امکان ایجاد و گسترش بسیاری از کسب و کارها بر پلتفرم‌های دیجیتالی با سرمایه‌های خرد، فرصت‌های کارآفرینی و خوداشتغالی افزایش خواهد یافت. بنابراین نظام اقتصادی نوین مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات، این امکان را فراهم می‌کند که با قیمت کمتر، مقدار بیشتر و با الگوی پایدارتری مصرف انجام شود که این تقاضای پایدار رشد اقتصادی را افزایش خواهد دارد. (خالقی بایگی، محمدهادی, ۱۳۹۹)

۴-۲٫تاثیر اقتصاد فضای مجازی بر بهره‌وری

یکی از مهمترین عوامل تعیین‌کننده رشد اقتصادی، بهره‌وری عوامل تولید است. همان طور که در بخش قبل گذشت، نظام نوین اقتصادی باعث افزایش رشد اقتصادی گشته اما آمارها در بخش بهره‌وری به ما نشان می‌دهد که با وجود رشد نمایی فناوری، شاخص بهره‌وری روندی نزولی داشته است. پاسخی که به این اشکال می توان داد این است که با توسعه فناوری، پلتفرم‌های کم هزینه عرضه محصول شکل گرفته اند که باعث تولید و مصرف کارآمد‌تر و همچنین تخصیص بهینه منابع می‌شوند اما از آنجا که شاخص بهره‌وری بر اساس نظام اقتصاد کلاسیک است و محورها و اصول ارزش‌آفرینی را متفاوت می بیند تنها کمیت بهره وری را نشان می‌دهد و تغییرات کیفی را منعکس نمی‌کند. (اسعدی, ۱۳۹۸)

۴-۳٫تاثیر اقتصاد فضای مجازی بر اشتغال

اقتصاد نوین شکل گرفته بر پایه فناوری اطلاعات و ارتباطات، علاوه بر مزیت‌هایی که در ایجاد شغل‌ها و نهادهای جدیدی مانند استارتاپ‌ها داشته‌اند اما اثرات منفی نیز با خود به همراه دارند. به عنوان مثال با افزایش حجم جایگزینی فناوری و ماشین‌آلات به جای انسان در مشاغل کار-محور، بیکاری و مهاجرت افزایش می‌یابد. لذا بهترین پیشنهاد آموزش نیروی کار است که فرد بتواند خود را با شرایط جدید وفق داده و مشاغل سطح بالاتر و دانش بنیانی را بر عهده بگیرد.

اما از اثرات مثبت آن نیز می‌توان به شکل‌گیری اقتصاد‌های جدیدی مانند اقتصاد اپ[۶] یا اقتصاد بازی[۷] و… اشاره کرد که با تراز مالی بالایی در جهان همراه است و به تبع باعث جذب نیروی کار آموزش‌دیده برای تولید اپ و بازی‌ها می‌شود. (اسعدی, ۱۳۹۸)

۵٫مسائل و چالش‌ها

اقتصاد فضای مجازی دارای مسائل و چالش‌های متفاوتی است که هر کدام به خودی خود می‌توانند چالش‌هایی در دیگر عرصه‌ها نیز ایجاد کنند و ما با زنجیره‌ای از مسائل روبرو شویم. اما به دلیل گستردگی در این یادداشت به طور اختصار فقط به چند مورد آن ها اشاره خواهد شد.

۵-۱٫آمریکایی بودن نظام اقتصادی نوین

اگر به آمار‌های معتبر جهانی بنگریم، متوجه می‌شویم بزرگترین بازیگر عرصه اقتصاد فضای مجازی آمریکا است. آمریکا در حوزه های گوناگون سخت افزار، نرم افزار، تبلیغات و… دارای رتبه اول در سطح جهان است. شاید گفته شود که «آمریکا با تلاش به این مرتبه رسیده است پس ما هم با تلاش مضاعف باید خود را به رتبه اول برسانیم.» این حرف تا حدی درست است اما وقتی ساختار جهانی فضای مجازی را ببینیم، سازمان هایی مانند ICANN را در راس حکمرانی اینترنت مشاهده می‌کنیم که تحت اختیار آمریکاست. او با قاعده‌گذاری در سطح جهان شاخص‌ها و معیارهای برتری را در جهان معرفی می‌کند و اجازه نمی‌دهد کسی به حوزه قدرت او وارد شود. (فیروزآبادی, ۱۳۹۹)

۵-۲٫مالیات

مالیات یکی از ابزار‌های مهم تنظیم‌گری و اداره دولت ها است. با ورود فاوا به عرصه کسب و کار و گسترش تجارت الکترونیک، حجم و سرعت تجارت افزایش یافته و دولت ها می‌تواند از این فرصت به خوبی استفاده نماید. اما مسأله‌ای که در این جا وجود دارد این است که آیا مالیات تجارت الکترونیک باید با مالیات تجارت سنتی برابر باشد؟ چه کسانی باید این مالیات را بپردازند؟ آیا مالیات باید هم از مصرف کننده و هم از تولید کننده دریافت شود؟ این ها سوالاتی است که باید در این زمینه پاسخ داده شود. (آزادی احمدآبادی, زیبنده, برقعی, & فتحعلی, ۱۳۹۸)

۵-۳٫بانکداری الکترونیک

بانکداری الکترونیک به انجام عملیات های رایج بانکی در بستر اینترنت اشاره دارد. هر چند بانکداری الکترونیک هزینه مبادله‌ای را کاهش داده و باعث صرفه جویی در وقت و زمان مشتریان نیز گشته است؛ اما همچنان چالش‌هایی در این عرصه نیز وجود دارد. یکی از آنها، چالش مجوزدهی و اعتبار بانک‌های دیجیتالی است. همچنین تامین امنیت تراکنش‌های مالی چالش دیگری است که باید بانک‌ها و نهادهای نظارتی در قبال آن متعهد شوند (آزادی احمدآبادی, زیبنده, برقعی, & فتحعلی, ۱۳۹۸)

 

پی‌نوشت:

[۱] Bio

[۲] اصطلاح شبکه به یک گروه از کاربران، شامل مصرف کنندگان و عرضه کنندگان محصول اشاره می کند که به منظور بهینه یابی تصمیم ها و انتخاب ها از اطلاعات به اشتراک گذاشته شده استفاده می کنند.

[۳] Complementary Effect

زمانی اتفاق میافتد که دو کالا با هم مصرف می‌شوند. بنابراین تقاضا برای این کالاها به هم وابسته می‌شوند.

[۴] Diminishing Return

این نظریه برای برای توضیح صنعت نفت مطرح شد. در ابتدا استخراج نفت خام با هزینه پایین امکان‌پذیر بود. اما با افزایش میزان استخراج و در یک آستانه معین اگر قیمت‌ها افزایش پیدا نمی‌کردند، هزینه ادامه استخراج اقتصادی نبود.

[۵] Techno– Pragmatic

[۶] App economy

[۷] game economy

 

منابع

آزادی احمدآبادی, ج., زیبنده, ح., برقعی, س., & فتحعلی, س. (۱۳۹۸). آشنایی با مسائل خط مشی فضای مجازی(سطح مقدماتی). تهران: مرکز رشد دانشگاه امام صادق(علیه السلام).

اسعدی, م. (۱۳۹۸). انقلاب صنعتی چهارم و اقتصاد دیجیتال: پیشران‌های رشد اقتصادی پایدار. دوماهنامه علمی-تخصصی مطالعات کاربردی در علوم مدیریت و توسعه, ۹-۳۳٫

خالقی بایگی، محمدهادی. (۱۳۹۹). انقلاب صنعتی چهارم و اقتصاد دیجیتال: مروری بر نقش مدیریت در رشد اقتصادی جدید. فصلنامه پژوهشهای جدید در مدیریت و حسابداری, ۱۱۹-۱۳۲٫

فیروزآبادی, س. (۱۳۹۹). تحول در عصر فضای مجازی. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(علیه السلام).

فیروزآبادی، سید ابوالحسن. (۱۳۹۹). درآمدی بر حکمرانی فضای مجازی. تهران: اتنشارات دانشگاه امام صادق(علیه السلام).