-
خط‌مشی‌گذاری
خط‌مشی‌گذاری عمومی در طی زمان، رویکردهای متفاوتی به خود دیده است که هرکدام پیش‌فرض‌ها و اصول خاص خود را دارا هستند. شاید بتوان ادعا کرد که جدی‌ترین رویکرد خط‌مشی عمومی که سایر رویکردهای پس از خود را متأثر کرده است، رویکرد انتخاب عقلایی است. این رویکرد دارای سه پیش‌فرض اصلی است.
- عقلانیت کامل: انسان‌ها در فرایند خط‌مشی‌گذاری کاملاً عقلایی عمل می‌کنند، بدین معنا که اگر به ایشان اطلاعات کاملی داده شود، می‌توانند تحلیلی علمی، منطقی و همه‌جانبه از موضوع ارائه دهند.
- ترجیح منافع شخصی: انسان‌ها همواره با انجام‌دادن کارهایشان در پی بیشینه کردن منافع شخصی خود هستند.
- فردگرایی روش‌شناختی: نقش انسان‌ها (عامل‌ها) بسیار مهم‌تر از ساختارها است.
رویکرد انتخاب عقلایی در برهه‌ای از زمان دارای تفوق نظری و عملی بود، اما به‌تدریج برخی از اندیشمندان در قدرت تبیین‌کنندگی، پیش‌بینی گری و کارآمدی آن تردید کردند که مجال بر عرضه سایر رویکردها در جرح‌وتعدیل انتخاب عقلایی فراهم شد. رویکرد رفتاری در خط‌مشی‌گذاری عمومی یکی از آن رویکردهایی است که در نقد انتخاب عقلایی پا به عرصه نظر و عمل نهاد. جالب است، باوجودآنکه تقریباً ده ها سال از گذر خط‌مشی‌گذاری از رویکردهای انتخاب عقلایی و انتخاب عمومی در ادبیات متعارف دنیا به سمت رویکردهای جدید مانند رویکرد رفتاری می‌گذرد، ولی هنوز عده‌ای در داخل کشور با اعتمادبه‌نفس بر جزمیت نسبت به رویکردهای اقتصادی در اداره دولت و جامعه تاکید می‌کنند.
-
خط‌مشی‌گذاری رفتاری
در رویکرد رفتاری به خط‌مشی‌گذاری، آگاهی از دانش روان‌شناسی می‌تواند موجب فهم صحیح از موضوع و توسعه ابزارهای سیاستی شود که نه‌تنها تغییر مطلوب رفتار در جامعه هدف را نتیجه می‌دهد، بلکه کارایی و اثربخشی ابزارهای سیاستی را نیز بالا میبرد. به عبارتی در این رویکرد سعی می‌شود با واقع‌بینی بیشتری نسبت رویکرد انتزاعی انتخاب عقلایی به صحنه خط‌مشی‌گذاری عمومی نظر شود. در این راستا، پیش‌فرض‌های اساسی زیر برای خط‌مشی‌گذاری رفتاری در نظر گرفته شده است.
- عقلانیت محدود: در نگاه رفتاری، انسان‌ها در کسب و یادگیری اطلاعات جدید با محدودیت‌های شناختی مواجه هستند.
- منفعت‌طلبی دیگرخواهانه: انسان‌ها به نحوی جامعه خواهانه و دیگرخواهانه رفتار می‌کنند. به‌عنوان‌مثال هنگام وقوع بلایای طبیعی به کمک می‌شتابند.
- سیستم شهودی در کنار سیستم استدلالی: در خط‌مشی‌گذاری رفتاری، ما قائل به هر دو سیستم شهودی (سیستم تند) و استدلالی (سیستم کند) در تفکر و تصمیم‌گیری هستیم.
برای پیاده‌سازی این پیش‌فرض‌ها، رویکرد رفتاری اصول و ابزار خاص خود را نیز دارد. اگر بخواهیم به طور مختصر به برخی از این اصول اشاره کنیم می‌توانیم موارد پنج‌گانه زیر را نام ببریم.
- در تصمیم‌گیری افراد فقط استدلال و عقلانیت خالص دخیل نیست بلکه بسیاری از عوامل انگیزشی، روانی و روان‌شناختی نیز مؤثر است.
- افراد در تصمیم‌گیری مستقل نیستند بلکه آن‌ها برای یادگیری به رفتار دیگران توجه می‌کنند.
- افراد از طریق ظرفیت خود برای کسب و یادگیری اطلاعات جدید محدود می‌شوند و به همین دلیل برای ساده‌سازی رویدادها بنا بر ظرفیتشان، ادراکات را از طریق سیستم باورهایشان فیلتر می‌کنند.
- در کنار پاداش‌های بیرونی ما یکسری پاداش‌ها و انگیزه‌های درونی نیز داریم که باید موردتوجه قرار گیرد.
- عادات مهم‌اند. رفتارهای گذشته ما و تکرار و تغییر آن‌ها در طول زمان بر رفتار کنونی ما اثرگذار است.
برای پیاده‌سازی این اصول و پیش‌فرض‌ها ابزارهایی وجود دارد که از مهم‌ترین و معروف‌ترین آن‌ها، تلنگر است. ایده اصلی تلنگر مبتنی بر این است که افراد عموماً به طور غیرعقلانی تصمیم‌گیری می‌کنند و پیامد تصمیم‌های غیرعقلانی آن‌ها می‌تواند اثرات زیان‌باری بر محیط‌های مختلف وارد سازد؛ لذا بایستی با طراحی مداخلاتی سعی در تغییر رفتار عموم کرد. حال این تلنگر خود چارچوب و روش‌های متعدد دارد که تفصیل آن‌ها در این مقال نمی‌گنجد اما به چند مورد از کاربست‌های خط‌مشی رفتاری و ابزار تلنگر در حوزه فضای مجازی اشاره می‌شود.
-
خط‌مشی‌گذاری رفتاری در فضای مجازی
همان‌طور که بیان شد، ازیک‌طرف انسان‌ها دارای منابع و ابزار شناخت محدودی هستند و نمی‌توانند حجم بالایی از اطلاعات را درک و پردازش کنند و از طرفی دیگر فضای مجازی نیز هر لحظه حجم بالایی از این اطلاعات درست و غلط را بر سر کاربران فرومی‌ریزد. ازاین‌رو در شرایط فعلی ما نیاز جدی به فهم و به‌کارگیری صحیح خط‌مشی‌گذاری در فضای مجازی داشته تا بتوانیم در برابر این حجم بالای اطلاعات و تغییر و تحولاتی گوناگون در تمام عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، مواجهه درستی با پدیده فضای مجازی داشته باشیم.
به‌عنوان‌مثال در عرصه سیاسی، یکی از موارد قدرت، قدرت هژمونیک نام دارد که سعی در پیاده‌سازی یک‌جانبه آرا و نظرات خاص خود دارد. شرکت گوگل را در نظر بگیرید که لوگوی جستجوگر خود را بنا بر مناسبت‌های خاص و ازپیش‌طراحی‌شده‌ای تغییر می‌دهد. به‌عنوان‌مثال با نمایش پرچم و نماد همجنس‌بازان این روز را در تمام دنیا تبلیغ و عادی‌سازی می‌کند. به‌عنوان نمونه‌ای دیگر حذف تصویر و نام شهید حاج قاسم سلیمانی در پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام است که سعی در سانسور چهره حقیقی ایشان و معرفی ایشان به‌عنوان یک تروریست دارند.
هم چنین در عرصه اقتصادی، نمونه‌ای تلنگر دیجیتالی، تخفیف اغراق‌آمیز است. افراد گزینه‌ای که اکنون به دست می‌آید را به گزینه بهتری که قرار است در آینده رخ دهد، ترجیح می‌دهند. مثلاً شرکت یوروپ کار به افرادی که خودرو اجاره می‌کنند و پرداخت آن را به‌صورت آنلاین می‌پردازند، ۹ درصد تخفیف می‌دهد که با این کار هم فرهنگ پرداخت را در ذهن مردم جا انداخته است و هم با ترغیب افراد بیشتری، سود خود را بیشتر می‌نماید.
کاربردها و اثرات خط‌مشی‌گذاری رفتاری در سایر عرصه‌ها مانند فرهنگی – اجتماعی، انرژی و محیط‌زیست، حقوقی و در موارد جزئی‌تری مثل امور مالی الکترونیک و دولت الکترونیکی و سلامت الکترونیکی و… نیز وجود داشته و به طور خلاصه می‌توان این‌طور بیان کرد، در هر خط‌مشی عمومی که به ذهنیت‌های مردم جهت تغییر رفتار توجه شده و از امکانات و محدودیت‌های ذهنی ایشان استفاده‌های اخلاقی یا غیراخلاقی شود، وارد قلمرو گسترده خط‌مشی‌گذاری رفتاری شده‌ایم.
پی‌نوشت:
- Public Policy Making
- Behavioral Public Policy(BPP)
منابع:
- Smith, K. B., & Larimer, C. W. (2018). The public policy theory primer. New York: Westview Press.
- آلتمن, م. (۱۳۹۹). اقتصاد رفتاری. تهران: آرادکتاب.
- تهمتن, ا., موسوی, ز., و کریمی, ا. (۱۳۹۶). کاربست علوم رفتاری در سیاستگذاری عمومی. اولین کنفرانس حکمرانی و سیاستگذاری عمومی. تهران.
- دادگر, ی. (۱۳۹۹). اقتصاد رفتاری؛ گرایشی تکاملی در علم جامع الاطراف. تهران: نشر نور علم.
- رضاپور, م. (۱۳۹۹). اینترنت رفتارها. تهران: پژوهشگاه مرکز ملی فضای مجازی.
- رضائی, م., و موحدی بک نظر, م. (۱۳۹۶, بهار و تابستان). تبیین و ارزیابی نظریه انتخاب عمومی. اقتصاد تطبیقی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- رهبر, ف., و امیری, م. (۱۳۹۳, زمستان). اقتصاد رفتاری و سیاستگذاری عمومی. فصلنامه علمی و پژوهشی برنامه ریزی و بودجه.
- فیروزآبادی, س. (۱۳۹۹). درآمدی بر حکمرانی فضای مجازی. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام
- قریشی, س., مطلبی, ح., و فیروزآبادی, س. (۱۴۰۰). درآمدی بر سیاست گذاری رفتاری-شناختی در حوزه فضای مجازی. تهران: پژوهشگاه مرکز ملی فضای مجازی.
- محمودی, آ., فیروزآبادی, س., ومطلبی کربکندی, ح. (۱۳۹۹). تغییر رفتار با تلنگر دیجیتالی. تهران: پژوهشگاه مرکز ملی فضای مجازی.
